Savaşçı özellikleriyle öne çıkan Türkler için at, yüzyıllardır gücün ve asaletin simgesi olmuştur. Cirit oyunu ise bu yüzyıllık kültürün spora uyarlanmış bir biçimidir. Başlarda bir tür savaş antrenmanı olarak oynanan cirit, Türk geleneğinde kendine önemli bir yer edinerek nesilden nesile aktarılmıştır. Hem sporculara hem de izleyicilere heyecan dolu dakikalar yaşatan cirit günümüzde yerel ve ulusal girişimlerle varlığını sürdürmektedir. Bu listemizde ata sporumuz cirit oyunu ve tarihini tüm detaylarıyla sizler için derledik. Bu sayede yiğitlik ve erdemi bir arada öğütleyen tarihi sporumuz ciritin tekrar hatırlanması için katkı sağlamasını umuyoruz. Keyifli okumalar!
1. Cirit Oyunu
Kökeni Türklerin ilk yurduna, yani Orta Asya’ya dayanan cirit oyunu en eski ata sporlarımızdan biridir. Cirit oyunu rekabetin çok yoğun olduğu, hız, güç, çeviklik ve denge gerektiren bir oyundur. At üstündeki oyuncular bir çeşit mızrak olan ciriti rakip oyuncuya fırlatmayı amaçlar. Oyuncular at üstünde sürekli hareket halinde olduğundan atlarına ve atışlarına hakim olmalıdır. Diğer yandan cirit atışlarından başarıyla kurtulmalıdır. Günümüzde cirit oyunu daha çok Doğu Anadolu bölgesinde rağbet görmektedir. Ata sporumuz olan cirit oyunu Erzurum, Kars, Bayburt, Ardahan ve Uşak illerinde kurulan kulüplerde tüm detaylarıyla yaşatılmaya devam edilmektedir.
2. Cirit Oyununun Tarihi
Ata binme, ok ve cirit atma hali hazırda eski Türklerin doğal uğraşları olduğundan cirit oldukça sevilen bir spor dalı olarak gelişmiştir. Cirit oyunu eski Türk toplumları için bir tür savaş talimi görevi görüyordu. Savaşçılar mızrak atma ve at üstünde savaşma becerilerini cirit oyunuyla sınayıp geliştiriyorlardı. Cirit oyunu Osmanlı’da da önemli bir yere sahipti. Osmanlı sarayında oyuncular Lahanacı ve Bamyacı şeklinde iki gruba ayrılırdı. Enderun’un görevli askerleri iç oğlanların eğitimi bu oyun aracılığıyla sağlanırdı. Bu sayede askerler her daim savaşa hazır hale gelirdi. Kıran kırana geçen cirit müsabakalarına saray erkanı da katılır, oyun büyük bir zevkle izlenirdi. Yiğitlik ve cengaverlik oyunu olarak da bilinen cirit Osmanlı’da yıllar boyunca bir gelenek olarak sürdürülmüştür.
3. Ciritin Yasaklanması
Cirit Osmanlı’da uzun yıllar bir gelenek olarak sürdürülse de vahim bir olay bu sporun önemini zamanla yitirmesine sebep olmuştur. II. Mahmut döneminde Çırağan Yalısı’nda oynanan cirit oyunu çok sevilen bir harem ağasının yaralanmasıyla sonuçlanmıştı. Çopur Hasan Ağa, harem ağası Şuayib Ağa’ya beslediği gizli kin sebebiyle bir tuzak kurmuş ve Şuayib Ağa’nın atından düşmesine sebep olmuştu. Düşme sonucu dizinden yaralanan Şuayib Ağa 6 ay yatağa mahkum kaldı. Sonrasında ise vefat etti. Şuayib Ağa’nın ölümü padişah II. Mahmut ve saray ağalarını çok üzdü. Bu sebeple cirit oyunu 1826 yılında Sultan II. Mahmut tarafından yasaklandı. Halk tarafından çok sevilen cirit oyunu o dönem gizli gizli oynansa da yaygınlığı oldukça azalmıştır.
4. Cirit Oyununun Oynanışı
Cirit oyununda 7’den 12’ye kadar dizilen iki takım bulunur. Oyun yazı tura atılarak belirlenen takımdan bir oyuncunun karşı takımın atış alanına gitmesiyle başlar. Oyuncu rakip takımdan ciritini fırlatacağı kişinin adını söyler ve ciritini fırlatır. Cirit atan kaçarken cirit fırlatılan oyuncu kovalamaya başlar ve atış alanında ciritini oyuncuya fırlatır. Bu kez oyunu başlatan takımdan bir oyuncu çıkar ve cirit atanı kovalar. Oyunun süresi bitene kadar bu şekilde devam eder. Cirit oyunu çoğunlukla 40’ar dakikadan 2 devre halinde oynanır. Oyun sonunda en çok puan alan takım cirit oyununun kazananı olur. Oyuncular atılan ciritlerden kendini kurtarmak amacıyla çeşitli hamleler yapabilirler. Atın sağına-soluna yatabilir, sırtına yaslanabilir ya da atılan ciriti yakalamaya çalışabilirler.
5. Oyun Alanının Özellikleri
Cirit oyunu çoğunlukla 140 metre uzunluğunda ve 40 metre genişliğinde yumuşak toprak zeminli bir alanda oynanır. Alanın her iki ucunda 7 metre genişliğinde alay durakları yer alır. Alay durakları oyuncuların dizildiği yerlerdir. Alay duraklarının önünde 5 metre genişliğinde yasak alanlar yer alır. Rakip oyuncunun yasak alana geçmesi yasaktır. Bu sebeple oyuncu atını kıvrak bir manevrayla geri sürmelidir. Yasak alanların hemen önünde ise 7 metre genişliğinde atış alanları vardır. Bu alan kesik çizgiyle belirtilir. Oyuncular ciritlerini atış alanlarında fırlatmalıdır. Oyuncu atışını yapar yapmaz kendi alay alanına geri dönmelidir. Atışın yapılmadığı orta alanda rakipler birbirini kovalar. Bu alanda yapılan atışlar cezalıdır.
6. Cirit Oyununun Kuralları
Cirit oyununun en eski hali oldukça sert oynanan, yaralanmaların ve ölmelerin olduğu bir oyundu. Zamanla gelenekselleşen bu oyuna daha güvenli olması açısından çeşitli kurallar getirilmiştir. Kurallardan ilki ciritin isabetli atılmasıyla ilgilidir. Cirit kesinlikle oyuncunun baş bölgesine atılamaz. Oyuncunun yaralanmasına sebep olacak hamleler yapılamaz. Aynı şekilde ata isabet almak da yasaktır. Ata herhangi bir zarar verilmemelidir. Bunların yanı sıra saha içinde attan inmek, ciriti düşürmek ve rakip takımın alay durağına girmek kural ihlalidir. Takımların 2 yedek oyuncusu bulunur. Oyuncu değişimi sonrası oyundan çıkan oyuncunun tekrar sahaya dönmesi de kural ihlalidir.
7. Cirit Oyununun Puanlaması
Cirit oyunundaki hamlelerin her biri belli bir puan değerine sahiptir. Oyunun ana amacı olan rakibi gövdesinden ciritle vurma 4 puan değerindedir. Oyun başlangıcında alay alanındaki oyuncuyu vurmak da 4 puan kazandırır. Ciritin hedefinde olan oyuncu isabetten kurtulursa ya da ciriti havada yakalarsa takımına 3 puan getirir. Cirit oyununda diğer branşlardan farklı olarak rakibini affetmek puan kazandırır. Rakibinin önünü kesip onu vurma fırsatı varken rakibini affetmek takıma 3 puan getirir. Karşı takımın alay durağına girmek, atış alanı dışında atış yapmak, attan izinsiz inmek gibi kural ihlalleri takıma 1 puan kaybettirir. Oyuncunun rakip oyuncunun atına kasten cirit atması, rakibe atla kasten çarpmak ve rakibi yakalayıp bağışlamamak ise 3 puan kaybettiren önemli kural ihlallerindendir.
8. Kullanılan Ekipmanlar
Kullanılan ekipmanlardan en önemlisi kuşkusuz oyuna da adını veren cirittir. Ciritin boyu yaklaşık 1 metreyi bulur. Gürgen ve meşe gibi sağlam ağaç türlerinden yapılır. Sporcuların yaralanmasını önlemek amacıyla ciritin uçları törpülenir ve lastikten bir takoz takılır. Cirit oyununun baş karakteri olan ata dair ekipmanlar da oyunun gidişatı için önem taşımaktadır. Her oyuncu atını gereken durumlarda dizginlemek için kamçı taşır. Yörelerin kendine has kamçı türleri vardır. Atın kontrolünü sağlamak için kullanılan bir diğer ekipman başlıktır. Ata takılan başlık sporcunun ata istediği hamleyi yaptırabilmesini sağlar. Cirit oyununda atın hamleleri oyunun kaderini belirlediğinden uygun büyüklükte başlıkların hazırlanması çok önemlidir. Atın kontrolü, binicinin ve atın sağlığı açısından cirite özel eğer kullanımı da oldukça önemlidir.
9. Kullanılan Terimler
Cirit oyunu tıpkı diğer spor dalları gibi kendine has terimlere sahiptir. Çeşitli yörelerde cirit oyunu “değne”k ya da “at oyunu” olarak da anılır. Cirit oyunundan önce davul zurna ile oyuna davet eden gösteriye “cirit havası” denir. Cirit oyuncusu bazı beldelerde atlı anlamında “Osmanlı” adını alır. Atını iyi süren ve oyunda başarı gösteren sporculara ise “sipahi” denilir. Ciritini ata savuran oyuncu “acemi” adını alır. Bazı biniciler oyunda oldukça beceriklidir ve at üstünde çeşitli hünerler gösterir. Bu oyuncular “at cambazı” olarak anılır. Bu hünerlere ise “at oynatmak” denir. Cirit oyununun takımlarına “alay” adı verilir. Alay durağı da ismini buradan alır. Oyuncuların atlarıyla tek bir hizada durmasına ise “menzil” denilir.
10. Günümüzde Cirit Oyunu
Cirit oyunu oldukça eski tarihine ve yasaklamalara rağmen varlığını günümüzde de devam ettirebilmiş bir spordur. Erzurum, Kars ve Uşak gibi cirit kültürünün devam ettiği illerde yörenin insanları cirit takımları oluşturarak kendi aralarında müsabakalar gerçekleştirmektedir. Bir ata sporu olan ciritin tutkunları kar kış demeden adrenalin dolu bu sporu yapmaktadır. Kars’ın dondurucu soğuğuna rağmen yapılan cirit sporu bu oyunun ne kadar sevildiğinin adeta bir göstergesi niteliğindedir. Yerli halk tarafından beğeniyle izlenen kış ciridi turistler tarafından da hayranlıkla takip edilmektedir. Yerel müsabakaların yanı sıra Türkiye Geleneksel Spor Dalları Federasyonu her yıl ulusal turnuvalar düzenlemektedir. Ata sporumuz cirit oyunu bu sayede giderek yaygınlaşmaya ve tüm detaylarıyla var olmaya devam etmektedir.
