Müzik evrensel anlamda duygu ve düşüncelerimizi yansıtan özel bir dildir. Bu dil hemen hemen her alanda insanların kendini ifade etmesine aracılık etmiştir. Dini inanışlar da bu alanlardan biridir. Birçok dini ekol, müziği kendine has yöntemlerle yoğurmuş ve bu sayede ortaya benzersiz ürünler çıkmıştır. Müziğin İslam felsefesiyle buluşması ise tasavvuf müziği diğer adıyla tekke musikisini doğurmuştur. Sakin notaları, dinlerken ruhu dinlendiren yapısıyla gönüllerde taht kuran tasavvuf müziği hakkında bilinmesi gerekenler listesini sizler için hazırladık. Keyifli okumalar!

1. Tasavvuf Müziğinin Gelişimi

Türk-İslam geleneğinde dini müzik, Cami ve Tekke Musikisi olarak iki ana kola ayrılır. Bu ayrım mekânsal bir ayrımdır. Ancak belli biçimsel farklılıklar da vardır. Sanatkarlar, cami musikisini çalgısız, temelde söz ile gerçekleştirirler. Kura’n’ı Kerim’in okunuşu, ezan, tesbih, salat cami musikisi başlığında değerlendirilir. Sanatkarlar tekke musikisini ise cami musikisinden farklı olarak bir beste ve çeşitli çalgıların kullanılmasıyla icra ederler. Tasavvuf müziği olarak bildiğimiz tür aslında bahsettiğimiz tekke musikisidir. Tekkeler dönemin dini, sosyal, sanat ve sağlık gibi alanlarında bir gelişim merkezi rolündedir. Özellikle musiki alanında bir tür konservatuar görevi görmüşlerdir. Musiki üstatları yetiştirilip bu üstatlar çeşitli beste ve icralarla dini hakikatlerin kavranmasını sağlamıştır.

2. Tasavvuf Müziğinin Felsefesi

Tasavvuf müziğinin temel felsefesini anlamadan önce tasavvuf anlayışını kavramak gerekir. Tasavvufta esas olan insanın kendini kötülüklerden arındırıp, olgunlaşıp, ilahi gerçeklere ulaşmaktır. Bu arınma ise nefsin terbiyesiyle gerçekleşir. Dini anlamda nefs, insanın kötü içsel istekleri ve dürtüleri olarak tanımlanır. Nefs terbiyesi sayesinde insan ruhsal boyutuyla bağlantısını güçlendirebilir. Tasavvuf müziği de bu amaç doğrultusunda bir araç olarak görev alır. Temel felsefesi ilahi neşe ve ritim duygusuyla insanı Allah’a yaklaştırmaktır. Asıl amaç beşeri arzuların tatmini ya da eğlence değil zikirdir. Allah’ın rızası ve Peygamber sevgisi amacıyla yaparlar. Sanatın da Allah’tan olduğunu unutulmadan icra eder ve dinlerler.

3. Tasavvuf Müziği Türleri

Cami ve tekke/tasavvuf müziği türleri birbirinden keskin sınırlarla ayrılmasa da tekke müziği türlerini kabaca şu şekilde sıralayabiliriz: Mevlevi ayini, durak, kaside, şuğl, ism-i celal, savt, mersiyye, nefes, ilahi, na’t. Her biri söz yapısı, ritmi ve konuları bakımından birbirinden farklıdırlar. İçlerinden en bilineni ilahilerdir. Dini duyguları ifade eden şiirlerin bestelenmesiyle oluşur. Türler arasında okunması, ezberi ve tekrarı bakımından en kolayıdır. Aynı zamanda dini müzik türlerinin genel adı da olmuştur. Ruhu dinlendiren yapılarıyla bilinen tasavvuf müziği türleri hakkında bilinmesi gerekenler ilahiyle sınırlı değil elbette. Bu türlerden bir diğeri olan nefes, Bektaşi ehli tarafından yazılmış şiirlerin bestelenmesiyle oluşur. İlahilerden farklı olarak Hz. Muhammed (s.a.v) ile beraber Hz. Ali’ye de övgüler yaparlar.

4. En Geniş Dalı: Mevlevi Musikisi

Mevlana Türk-İslam tasavvufunun en büyük temsilcilerindendir. Mevlana’nın vefatından sonra şeklini alan Mevlevilik Tarikatı’na has tasavvuf müziğine Mevlevi Musikisi denmiştir. Mevlevi geleneğinde müzik oldukça önemli bir yere sahiptir. İnsanı kötülüklerden alıkoyup ilahi hedefe ulaştıracak araçlardan biri olarak görülmüştür. Çoğu tekkede müzik icra edilmesine rağmen Mevlevihanelerde bir beste olması zorunluluğu vardır. Bu yüzdendir ki diğer tasavvuf müziği dallarından daha disiplinlidir. Mevleviliğin dini törenlerinden olan sema sırasında icra edilmek için bestelenmiş eserlere Mevlevi Ayini denir. Türk musikisinin en sanatları eserleridir. Sanatkarlar sözleri genellikle Mevlana’nın Mesnevi, Divan-ı Kebir ve Rubaiyyat adlı eserlerinden ya da diğer Mevlevi şairlerden alırlar.

5. Kullanılan Müzik Aletleri

Ney, rebab, keman, kudûm, bendir, zil ve def tekke/tasavvuf müziğinin icrasında en çok kullanılan müzik aletlerindendir. Ney, keman, zil ve defe aşina olabilirsiniz. İçlerinde pek bilinmeyenleri sıralayalım: Rebab, gövdesi hindistan cevizi kabuğundan yapılan bir tür telli çalgıdır. Çoğunlukla Orta Asya’da kullanılan bir saz türüdür. Kudûm ise iki küçük çanağa benzeyen, ağzı deri ile kaplı vurmalı bir çalgıdır. Vurmalı çalgılardan bir diğeri de bendirdir. Bendir, çember şeklindeki kasnağa deri veya türevlerinin gerdirilerek oluşturulduğu bir müzik aletidir. Görünüşü defe benzese de deften daha geniş ve zilsizdir. Kullanılan müzik aletleri çok çeşitli olsa da hepsi kadife gibi tınılarıyla uhrevi havaya katkı sağlar.

6. Tasavvuf Müziğinin Mekan Adabı

Tasavvuf ehline göre tasavvuf müziğinin icra edildiği mekanların birtakım gereklilikleri sağlaması gerekmektedir. Bu gerekliliklerden ilki mekanın hem göze hem de gönüllere hitap edecek güzellikte olmasıdır. Dinleyiciler açısından gerekli etkiye ulaşmanın bir diğer kriteri beğenilen ve uygun bir muhitte icra edilmesidir. Daha sonra mekanın temizliği, basık ve dar olmaması, gürültüden uzak ve yeterince aydınlatılmış olması dinleyiciler için önemli kriterlerdendir. Görüldüğü üzere tekke/tasavvuf müziğinin icrası hakkında birçok kriter söz konusudur. Tasavvuf ehlinin bu konuda hassasiyetlerinin yegane sebebi dinleyicilerin gönüllerinin Hak yolunda huzura kavuşması neticesine varılmasıdır.

7. Tasavvuf Müziğinin Zaman Adabı

Mekânsal gerekliliklerin yanı sıra zamanın uygunluğu da tasavvuf musikisinin icrası için önemli bir kriterdir. Tasavvuf ehlinin görüşleri, belirlenen özel vakitler dışında musiki icrası yapmamak noktasında birleşmiştir. Yorgunluk halinde, çok sıcak ya da soğuk havalarda, açlık ve susuzluk anında ya da yemek yerken yapılmasının alınan verimi düşürdüğü düşünülmüştür. Bunun yanı sıra duygusal anlamda insanların zorlandıkları zamanlarda, örneğin kırgınlık, öfke, anlaşmazlık gibi çeşitli huzursuzluk durumlarında da yapılmaması gerekmektedir. Anlaşılan o ki Allah’ı en derin muhabbetle anmaya engel teşkil edecek herhangi bir zamanda tasavvuf müziğinin icra edilmesi adaba aykırı düşmektedir.

8. Tasavvuf Müziğinin İcra Adabı

Mekan ve zaman adabının yanı sıra tasavvuf müziğinin icrası esnasında da yerine getirilmesi gereken bir takım adap kuralları vardır. Öncelikle icra eden kimse olgun, bilgili, gönlünü gereksiz işlerden uzak tutmuş biri olmalıdır. Önemli bir mutasavvıf (tasavvuf ehli) ve alim olan Ankaravi’nin deyimiyle kalbini Allah’tan başka bir şeye bağlamamış, yani eteği bir yere takılı olmayan kimse olmalıdır. Bunun yanı sıra icracılar işini ciddiye almalı ve müzikal açıdan da bilgili ve becerikli olmalıdır. Sesin kullanımında diyaframın rolü, çıkarılan nağmeler, sesin oktavı gibi bir takım müzikal kriterler tasavvuf müziği için de önemli bir yer teşkil etmektedir. Ancak dediğimiz üzere müziğin bu türü dinleyicilere dünyevi zevk ve safa vermek için icra edilmez.

9. Tasavvuf Müziğinin Dinleme Adabı

Zaman, mekan ve yer adabından sonra belki de en önemlisi olarak dinleyicilerin adabı gelmektedir. Ortamın manevi havasını bozacak herhangi bir hareket yapılmamalıdır. Dinleyiciler kalbini bütünüyle Allah’a vermelidir. İnsan kendi nefsiyle olan mücadelesini en büyük savaşı olarak adlandırır. Tasavvuf müziğiyle hemhal olanların ise nefsi arzu ve isteklerini kontrol altına alabilmesi gerekir. Mutasavvıfların görüşüne göre dünyevi arzularla dinleyenler için tasavvuf müziği manevi anlamda zararlı olabilmektedir. İşin eğlencesinde olanların ibadetlerini ihmal edip ayaklarının kayacağı düşünülmüştür. Bu yüzden iradi anlamda zayıf olanların musiki meclislerinden uzak kalması daha doğru görülmüştür.

10. Günümüzde Tasavvuf Müziği

Tasavvuf müziğine dair çalışmalar günümüzde de devam etmektedir. Yapılan en kapsamlı çalışmalar İstanbul Devlet Türk Müziği Araştırma ve Uygulama Topluluğu’nun Tasavvuf, İrfan ve Meydan Meşkleri Bölümü tarafından sürdürülmekte. Bölümün Youtube kanalında Mevlevi Ayini’nden ilahilere, bahsettiğimiz tekke/tasavvuf musikinin türlerine dair birçok örnek bulabilirsiniz. Gönülleri huzura kavuşturan, ruhu dinlendiren tasavvuf müziği dayandığı felsefe bakımından hakkında bilinmesi gerekenler maddelerle sınırlanabilecek türden değil. Sizleri bu yolda kendi keşfinize davet ediyoruz. Şimdiden iyi yolculuklar.