İnsanlık tarihinde savaşlar, imparatorlukların yıkılıp yerine devletlerin kurulması, medeniyetler ülkesine dâhil olmak gibi olayları yaşamış çok az insan olmuştur. Bu saydıklarımızı yakından gören İsmet İnönü, aynı zamanda genç Cumhuriyet’in ikinci adamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimi zaman cephelerde savaşmış kimi zaman da bütün medeni milletler gibi hürriyet ve bağımsızlık istiyoruz, diyerek Lozan’da yeni kurulan ülkenin haklarını savunmuş bir liderdir. Asker ve siyaset adamı kimliği ile Cumhuriyet tarihimizin kilometre taşlarından birisi olan milli şef, yapılan devrimlerin kalıcı hale gelmesi için çaba gösterirken ileride Türkiye’yi çok partili hayata geçirerek demokrasinin bir neferi olduğunu dünyaya ilan etmiştir. Bu içeriğimizde Milli Şef İsmet İnönü hakkında başlıca bilinmesi gerekenler neler, sizler için araştırıp paylaştık. Keyifli okumalar dileriz.
1. Asker Olarak İsmet İnönü
Asıl adı Mustafa İsmet İnönü olan Milli Şef, Malatya’ya yerleşen Kürümoğulları ailesine mensuptur ve 1884’te İzmir’de doğmuştur. Osmanlı devletinde subay yetiştirmek amacıyla kurulan Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn’u birincilikle bitirip orduya katılmıştır. İlk görevine Kurmay Yüzbaşı rütbesiyle Edirne’de başlayan İsmet İnönü, çeşitli askeri görevlerden sonra Balkan Harbi’nin çıkması üzerine İstanbul’a gelmiştir. 1914 yılında genel seferberlik hali ilan edildiğinde Yarbaylık rütbesine devamında da Albaylığa yükselmiştir. Kafkas cephesindeki başarılarından dolayı altın harp madalyası almıştır. Mondros Mütarekesi’nden sonra başlayan süreçte ise İstanbul’un işgali üzerine birkaç kez Ankara’ya gitmiş ve daha sonra Anadolu’ya geçerek milli mücadelenin en önemli isimlerinden birisi haline gelmiştir.
2. Kurtuluş Savaşında İsmet İnönü
TBMM içerisindeki İcra Vekilleri Heyeti’nde Genelkurmay Başkanlığı görevine getirilmiştir. Daha sonra batı cephesi komutanlığına atanarak Çerkez Ethem ve kuvvetlerini tasfiye etmiştir. Birinci İnönü Savaşı’ndan sonra Tuğgenerallik rütbesine yükselmiş, Başkomutanlık Savaşı’ndan sonra rütbesi Korgenerallik olmuştur. Milli mücadelenin askeri safhasının sonlanması için önemli bir adım olan Mudanya Mütarekesi’nde ülkemizi temsil eden İsmet Paşa, siyasi hayatındaki inatçı ve kararlı tavırlarını bu görüşmede göstermeye başlamıştır. Bu mütareke ile Kurtuluş Savaşı’nın artık hukuki, siyasi ve politik aşaması başlamıştır. Böylece devrimlerin yılmaz bekçisi, demokrasinin sadık neferi olacağı yıllara damga vuracak bir lider tarih sahnesine çıkmayı başarmıştır.
3. Siyasi Lider Olarak İnönü
Mudanya Mütarekesi’ndeki başarısı İsmet Paşa’nın Lozan’da ülkemizi temsil etmesinin önünü açmıştır. Lozan’a giderken görevi Dışişleri Bakanı olan İnönü, bu siyasi-diplomatik başarının mimarlarından birisi olmuştur. Cumhuriyet’in ilanı ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk hükümetini kurarak 1925-1937 yılları arasında Başbakanlık yapmıştır. Bu dönemde Cumhuriyet’in devrimleri gerçekleştirilmeye çalışılmış, özellikle Şeyh Sait İsyanı’nın bastırılmasında önemli rol oynamıştır. İsmet Paşa’nın en önemli siyasi rakiplerinden birisi olan Celal Bayar, Galip Hoca olarak da bilinmektedir. Celal Bayar’ın başbakan olduğu dönemde ise Malatya ilinden vekil olarak siyasi hayatına devam etmiştir. 27 Mayıs Darbesi’nden sonra tutuklanan Celal Bayar’ı, İsmet İnönü “Kuyudan Adam Çıkartma” adıyla nitelendirilen olayla hapisten çıkartmak istemiştir.
4. Cumhur Reisi Olarak İsmet İnönü
10 Kasım 1938’te Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatından sonra 11 Kasım 1938 günü, Cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir. İlerleyen zamanlarda CHP kurultayında Değişmez Genel Başkan ve Milli Şef unvanlarına sahip olmuştur. 1939, 1943, 1946 seçimlerinde üç kez Cumhurbaşkanı olarak seçilen İnönü, II. Dünya Savaşı döneminde ülkeyi savaştan uzak tutmaya çalışmıştır. Bu dönemde bir yandan kıtlık ve yoksullukla mücadele edilmiş, bir yandan da tıpkı milli mücadele yıllarında eğitimle ilgili ciddi kararları alan Mustafa Kemal gibi hareket etmiş, ilerleyen zamanlarda Fakir Baykurt gibi yazarların yetişmesini sağlayacak olan Köy Enstitüleri’nin temelini atmıştır. 14 Mayıs 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’nin oyların çoğunluğunu ele almasıyla birlikte CHP’nin başında liderliğine devam etmiştir.
5. Muhalif Olarak İsmet İnönü
Milli Şef İsmet İnönü, Demokrat Parti’nin 10 yıllık iktidarı süresince sert ve etkili bir şekilde muhalefet yapması, kendisi hakkında bilinmesi gerekenler arasındadır. İktidarın baskılarına rağmen partisini güçlendirmeye çalışan paşa, 27 Mayıs 1960 Darbesi’nin yaklaştığını görüp meşhur sözü “Sizi ben bile kurtaramam” diyerek adım adım gelen ihtilali önceden hissetmiştir. Çünkü kendisi eski bir askerdir, ihtilalcidir ve kuvayımilliyecidir. Darbeden sonra yapılan seçimlerde partisini birinci parti yaparak 24 yıl sonra başbakanlık koltuğuna tekrar oturmuştur. Darbeden hemen sonraki iç karışıklıklar ve kendisine düzenlenen suikast girişimleriyle uzun süre mücadele etmiştir. 1967 yılında TBMM tarafından Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmiştir. 1972 yılında genel başkanı olduğu partisi CHP’nin başına Bülent Ecevit geçtikten sonra istifa etmiştir.
6. Darbecilerin Karşısında İsmet Paşa
Milli Şef İsmet İnönü hakkında en önemli bilinmesi gerekenler arasında, darbecilerin karşısında iradeli bir şekilde durması yatar. 27 Mayıs İhtilali’nin amacına ulaşmadığını düşünen ve reformları yeterli görmeyen birlikler, Albay Talat Aydemir’in öncülüğünde iki kez başarısız darbe girişiminde bulunmuştur. İsmet Paşa, o zor zamanlarda ülkenin bekasını düşünerek kararlı şekilde hareket etmiştir. Kendisi de bir ihtilalci olan paşa, tarihe geçecek şu sözleri söylemiştir. “Ben ölmeyi göze almıştım, Talat öldürmeyi göze alamadı. Bir kumandan muharebeyi, evvela kafasında kaybeder. Talat kafasında kaybetti. İhtilalci müzakere etmez, müzakereyi kabul ettiği anda kaybetmiş demektir.” Daha sonra Aydemir’in infazı için de onay vermiştir. Böylece ülkenin siyasi karışıklıklar ve buhranlar içerisinde sürüklenmesini engellemiştir.
7. Eğitimde Reformcu İsmet İnönü
Atatürk ve Milli Şef İnönü eğitimi, Türk inkılaplarının kalıcılığı açısından çok değerli görüyordu. Osmanlı’dan kalan eski kurumlar ıslah edilerek çağdaş ölçütlere göre yeniden yapılandırılmaya başlanmış, eğitimde reformlar uygulamaya koyulmuştur. İlk Devlet Araştırma Kütüphanesi ve Tübitak’ın kurulması onun başbakanlığı döneminde olmuştur. Cumhurbaşkanlığı döneminde (1938-1950 ) Harika Çocuklar Yasası çıkartılarak özellikle müzikte özel yeteneği olan çocukların bu konuda iyi bir eğitim almasının önü açılmıştır. Bu dönemde Hasan Ali Yücel’in önderliğinde Köy Enstitüleri kurularak her alanda donanımlı öğretmenler yetiştirilmiş, böylece Türkiye’ye özgü bir projenin mimarı olmuştur. Özellikle üniversitelere önem veren İnönü, üniversite özerkliğini savunmuş, Darülfünun hocalarının maaşlarında artışlar yapmış ve Darülfünun’a tüzel kişilik vermiştir.
8. Atatürk’ün Dostu İsmet İnönü
İsmet İnönü ve Atatürk’ün arkadaşlığı İkinci Ordu’da başlamıştır. Milli Mücadele döneminde İsmet Paşa’nın Ankara’ya geçmesiyle birlikte cephelerden cephelere bu arkadaşlık giderek artmıştır. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte siyasal işbirliği sayesinde Atatürk’e hep yakın olmuştur. Atatürk de ona, “Sevgili Paşam bizi yine büyük bir savaş bekliyor.” diyerek başbakanlığı layık görmüştür. Atatürk ile son yıllarında ekonomik anlamda görüş ayrılıkları yaşasa da bu ayrılık ülkeye hizmet yönündedir ve kişisel çıkarlara dayanmamıştır. 1934 Soyadı Kanunu ile birlikte Atatürk’ün İnönü soyadını verdiği İsmet Paşa, Atatürk’ün sağlığının bozulduğu yıllarda sık sık yaverlere mektuplar yazmış, gelen mektupları büyük üzüntüyle okumuştur. Atatürk öldükten sonra onun makamı olan Cumhurbaşkanlığına seçilince hayal ettikleri inkılapları hayata geçirmeye çalışmıştır.
9. Bir Dünya İnsanı İsmet İnönü
Milli Şef İsmet İnönü, Mudanya Mütarekesi ve Lozan Antlaşması ile birlikte bürokrasi insanı kişiliğini ortaya koymuştur. Diplomatik ilişkiler için gittiği Moskova’dan iktisat ve inkılap alanında daha bilinçlenerek gelmiştir. II. Dünya Savaşı yıllarında dengeli bir politika izleyerek Türkiye’yi savaşa sokmayıp akabinde kurulan Birleşmiş Milletler’e üye olunmasında etkili olmuştur. 1963 yılında suikast ile öldürülen ABD başkanı Kennedy’nin cenaze töreni için ilerleyen yaşına rağmen Amerika’ya gitmiştir. 1964 yılında Kıbrıs meselesi nedeniyle ABD başkanı Johnson’un yazdığı mektubun üslubu ile ABD ile ilişkiler gerilmiş, Batı bloğunda yer alan Türkiye çok yönlü politikalar geliştirmeye başlamıştır. Ülke çıkarlarını her zaman kendi çıkarlarından önde tutan, dünyanın önünde saygıyla eğildiği bir devlet adamı olarak anılmaktadır.
10. Son Zamanlarda İsmet İnönü
İsmet Paşa, 14 Mayıs 1972’de Bülent Ecevit’in CHP genel başkanlığına seçilmesiyle aktif siyaset yaşamından çekildi. 17 Aralık 1973’te bir sabah uyandığında kendini iyi hissetmediğini söyleyen İnönü, ağır bir enfarktüs geçirmiştir. 89 yıllık yaşamına nice savaşlar, devrimler, iç isyanlar ve inkılaplar sığdıran İnönü’nün, ara sıra iyileşme belirtileri görülse de hastalığının beşinci gününde durumu ciddileşmiştir. 25 Aralık 1973’de Pembe Köşk’te vefat etmiştir. Bakanlar Kurulu, cenaze töreni bitene kadar milli yas ilan etmiştir. Türkiye’nin modernleşmesinde önemli bir rol oynamış, Türk siyasetine damga vurmuştur. Yakın dönem askeri ve siyasi tarihimizin en önemli simgelerinden biri olan İsmet İnönü, Osmanlı askeri olarak başladığı hayatına, Cumhuriyet’in Milli Şef’i ve İkinci Adam’ı olarak devam etmiş tarihi bir şahsiyettir. Saygıyla anıyoruz.
