İngiltere’de başlayan, Amerika ve Fransa ile devam eden monarşik düzene isyan hareketleri, modern dünyanın siyasal yapısına temel oluşturmuştur. Yüzyıllar boyunca devam eden mutlak yönetim biçimleri yerine Anayasa ve parlamentolu siyasi sistemlere geçiş mücadelesi verilmiş, zirve noktada ise kapılar “Milli egemenliğe dayalı devlet sistemi”ne açılmıştır. Osmanlı Devleti’nde ise mutlak güç padişahta toplanmıştır. Bununla birlikte değişen dünya düzenine ayak uydurmakta oldukça zorlanmış, uzun yıllar değişim sancıları çekmiştir. Sizler için Türkiye’nin dünden bugüne anayasal süreci ve anayasa tarihi hakkında tüm gerçekler neler, araştırdık. Keyifli okumalar dileriz!

1. Anayasa Kavramı

Fransızca “constitution” (konstitüsyon) kelimesinin karşılığı dilimizde ‘Anayasa’ olarak kendini bulmaktadır. Anayasa kavramı tanım olarak; Devletin şeklini, yapısını, organlarının görev ve yetkilerini, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini, bireylerin temek hak ve özgürlüklerini düzenleyen kurallar bütünüdür. Öte yandan anayasa kanunların üzerinde yer alan onların anası niteliğinde olan daha köklü, kapsayıcı ve geniş bir toplumsal sözleşmedir. Bu doğrultuda hiçbir kanun anayasaya aykırı olamaz. Çoğunlukla genel hükümler, temel hak ve özgürlükler, bireylerin topluma karşı görev ve sorumlulukları ile yasama, yürütme ve yargı gibi anayasal devlet organlarını tanımlayan bölümlerden oluşur.

2. Sened-i İttifak

Türk Tarihindeki anayasal gelişimin ilk adımı olan Sened-i İttifak 1808 yılında padişah II. Mahmut ile Ayanlar arasında imzalanmıştır. İngiltere’de demokrasinin temelini oluşturan ve kralın yetkilerini kısıtlayan 1215 tarihli Magna Carta belgesine benzetilir. Taşrada gücünü kaybetmeye başlayan Osmanlı Devleti, otoritesini tekrar sağlayabilmek amacıyla ayanlarla anlaşma yoluna gitmiştir. Devletin ayanları muhatap alması ve çeşitli ayrıcalıklar vermesi padişahın otoritesini zayıflatmıştır. Osmanlı’da padişahın yetkilerini kısıtlayan ilk belge olma özelliğine sahiptir. Anayasal niteliktedir, ancak şekil olarak bir anayasaya benzemediğinden ‘anayasal nitelikteki belge’ olarak kabul edilmektedir.

3. Tanzimat Fermanı

Sultan Abdülmecid tarafından 3 Kasın 1839 tarihinde ilan edilmiştir. Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanarak Gülhane Parkında halka duyurulmuştur. Tanzimat Fermanı için batılı anlamda bir hukuk sistemine geçişin ilk adımı denilebilir. Herhangi bir baskı ya da zorlama ile ilan edilmemiştir. Fransız ihtilali ile Avrupa’da başlayan değişim hareketinin bir yansıması ve ilk adımı niteliğindedir. Fermanın amacı; Osmanlı Devleti bünyesindeki bütün halkları eşit hale getirerek geniş hak ve özgürlükler tanımaktır. Aynı zamanda devletin iyi bir şekilde yönetilmesi için kanunların varlığına ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. İçerisinde devlet otoritesinin sınırlandırılmasına yönelik de birçok ilke bulunmaktadır.

4. Islahat Fermanı

Islahat Fermanı da yine Sultan Abdülmecid tarafından 1856 yılında ilan edilmiştir. Kırım Savaşında Rusya’ya karşı İngiltere ve Fransa’nın desteğini almak amaçlanmıştır. Aynı zamanda Osmanlı Devletinin Avrupa Devletleri arasına katılabilmesinin şartlarını da içerir. Bu fermanla Avrupa devletleri ve Rusya’nın sürekli azınlıkları bahane ederek Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışmaları da önlenmek istenmiştir. Bu amaçla azınlık halka ve gayrimüslimlere geniş hak ve özgürlükler verilmiştir. İbadet özgürlüğü, kendi okulunu açabilme, mal-mülk edinme, memur olabilme ve askeri okullarda okuyabilmeleri gibi haklar sağlanan eşitliği temsil etmektedir. Anayasal bir belge olma niteliğini taşır.

5. Kanun-i Esasi

Genç Osmanlıların etkisiyle Sultan II. Abdülhamit döneminde 1876 yılında ilan edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin ilk ve tek anayasasıdır. Kanun-i Esasi ile Osmanlı Devleti ilk kez meşrutiyet yönetimine geçmiş ve ilk kez rejim değişikliği yaşanmıştır. Meşrutiyet; Arapça meşrut yani şart kökünden gelen bir kelimedir. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde saltanat-hilafet ve parlamentonun bir arada bulunduğu dönem için kullanılır. Meclisin varlığı padişahın yetkilerini sınırlandırmıştır. Türk tarihinde demokratik yönetime geçişin ilk denemesidir. Ancak uzun ömürlü olmamış, Osmanlı-Rus Savaşı’ndaki yenilgi gerekçe gösterilerek 1878 yılında sonlandırılmıştır.

6. 1921 Anayasası

İstanbul’da açılan Son Osmanlı Mebusan Meclisi İngilizlerin İstanbul’u işgaliyle kapanmış ve 23 Nisan 1920’de Ankara’da TBMM açılmıştır. I. TBMM 20 Ocak 1921 tarihinde Yeni Türk Devleti’nin ilk anayasasını yani Teşkilat-ı Esasiye’yi (1921 Anayasası) kabul etti. Kurtuluş Savaşı döneminde çıkarılmış çok kısa bir anayasadır. Tarihimizin tek yumuşak anayasasıdır. Değiştirilmesi yasak olan hiçbir maddesi yoktur. Meclis Hükümeti sistemi benimsenmiş, meclis başkanı aynı zamanda hükümetin de başkanı olmuştur. Milli egemenlik ilk kez temel ilke olarak anayasada yer almıştır. Bu da artık tarihimizde yeni bir dönemin açıldığını egemenliğin padişahtan alınıp halka verildiğinin açık göstergesidir.

7. 1924 Anayasası

Türkiye’nin dünden bugüne anayasa tarihi hakkında tüm gerçekler listemizde sırada 1924 Anayasası var. Kurtuluş Savaşı sonrasında ortaya çıkan yeni ihtiyaçları karşılamak amacıyla ayrıntılı bir anayasaya ihtiyaç duyulmuştur. 1924 Anayasası, II. TBMM tarafından 20 Nisan 1924’te kabul edilmiştir. İlk sert anayasamızdır. Devletin yönetim biçiminin cumhuriyet olduğu maddesi değiştirilemez. Yasama ve yürütme yetkileri TBMM’de toplanmıştır. 1928’de yapılan değişiklikle “devletin dini İslam’dır.” ibaresi anayasadan çıkarılmıştır. Kadınlara 1930’da belediye, 1933’te muhtarlık seçimlerine katılma hakkı, 1934’te ise milletvekili seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır. 1937 yılında yapılan değişikle Atatürk ilkeleriyle birlikte laiklik ilkesi de anayasaya girmiştir.

8. 1961 Anayasası

27 Mayıs 1960 yılında Demokrat Parti yönetimine yapılan Askeri İhtilal sonucunda oluşturulan Kurucu Meclis (Milli Birlik Komitesi (askeri kanat) ve Temsilciler Meclisi (sivil kanat) tarafından hazırlanmış ve 9 Temmuz 1961’de halkoylamasına sunulmuştur. Katılım oranı %80’in üzerinde olmuş, geçerli oyların %61,5’i “evet”, %38,5’i “hayır” yönünde olmuştur. Türkiye Tarihi’ndeki ilk darbe anayasasıdır. 15 Ekim 1961 seçimlerinden sonra Milli Birlik Komitesi rejimi sona ermiştir. Demokratik ve sosyal haklara geniş yer verilmiştir. 1924 Anayasası’nın çoğunlukçu demokrasi anlayışına karşılık, toplumdaki farklı kesimleri de kucaklamayı hedefleyen çoğulcu yönetim anlayışı benimsenmiştir.

9. 1982 Anayasası

1982 Anayasası da 1961 Anayasası gibi askeri darbe sonucunda oluşturulmuştur. 12 Eylül 1980 yılında Genelkurmay Başkanı Kenan Evren önderliğinde asker, yönetime el koydu. 6 Aralık 1983’e kadar ülkede askeri rejim hüküm sürdü. 1982 Anayasası, 7 Kasım 1982’de halkoylamasına sunulmuş ve %91,37 kabul oyu almıştır. Anayasaya aynı seçimle Kenan Evren’in Cumhurbaşkanı seçilmiş sayılması da bir hüküm olarak konulmuş ve Kenan Evren otomatikman cumhurbaşkanı seçilmiştir. En sert ve kazuistik (ayrıntılı) anayasamızdır. Değiştirilemeyen maddelere daha fazla (ilk üç maddesi) yer verilmiştir. Kişi hak ve hürriyetlerinde sınırlamalara gidilmiş, otoritenin ağırlığı artmıştır.

10. 2017 Anayasa Değişikliği Referandumu

16 Nisan 2017 Referandumu’nda anayasa değişikliği için halkoylamasına gidilmiştir. Yapılan oylamayla 1982 Anayasası’nın 18 maddesi değiştirilmiştir. Anayasa değişikliği uzun tartışmaların sonunda MHP’nin de desteğiyle meclisten geçmiş ve halka sunulabilmiştir. Yapılan değişiklikle Başbakanlık makamı kaldırılarak yerine Cumhurbaşkanlığı Sistemi kabul edilmiştir. Cumhurbaşkanı hem Devletin hem de hükümetin başkanı olmuştur. Milletvekili sayısı 550’den 600’e çıkarılmış ve milletvekili seçilme yaşı 18’e düşürülmüştür. Cumhurbaşkanının yetkileri genişletilmiş ve Cumhurbaşkanlığı makamı güçlendirilmiştir. Günümüzde Parlamenter sisteme dönüş istek ve tartışmaları devam etmektedir.