İlk Türk alfabelerinden birini kullanarak taşlar üzerine kazınmış, edebiyat ve tarihi yönüyle güçlü olan Orhun abideleri, çok önemli belge değerini taşıyorlar. Orhun abideleri; geçim kaynaklarından savaşlara, ticaretten ekonomiye kadar bize birçok bilgiyi aktaran Türklere ait somut kaynaklardandır. Biz de Türklerin tarihine ilk ışık tutan, Türk adının geçtiği Türkçe metin Orhun abideleri ve önemini sizlere maddeler halinde hazırladık. Keyifli okumalar!
1. Orhun Abideleri
Göktürk yazıtları olarak da geçen anıtlar Göktürklerin devlet büyüklerinin, yaptıklarını ve öğütlerini anlatır. Göktürk alfabesi kullanılarak yazılmış yazıtlarda harfler yukarıdan aşağıya doğru sıralanmış, şu anki Moğolistan’da Orhun Vadisi’ne dikilmişlerdir. Aynı zamanda anıtların olduğu alanlarda başka yazılı taşlar, balbal ve heykeller de bulunmuştur. Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin Orhun abideleri; hem edebi hem de tarihi olarak çok büyük bir öneme sahiptir. Abideler Rus tarihçi, arkeolog Yardintsev tarafından 1889 yılında bulundu. 1893 yılında ise Danimarkalı Vilhelm Thomsen tarafından, Çince metinlerden de yardım alınıp alfabesi çözümlenerek okundu.
2. Göktürkler
Hun İmparatorluğu’nun sona ermesiyle yine Hunlardan olan Bumin Kağan, Göktürk Devleti’ni kurarak bu topraklarda güney ve kuzey Türk kavimlerini bir araya toplamıştır. Devletin adında inançlarını ve Türk adını birleştirmişlerdir. Dünyanın en eski, tek tanrılı inançlardan olan Göktanrı inancında Türkler, her şeyi Gök Tengri’nin yarattığına inanırlardı. Bu inanca göre Tanrı göklerdeydi. Bu nedenle devlet isminde hem “Gök” hem de “Türk” adını kullandılar. Bumin Kağan Göktürk Devleti’ni kurduğu yıl içerisinde öldü ve oğulları kağanlığa devam ederek Göktürk Devletini ilerletti. Çin saldırıları, devletin bölünmesi gibi sorunlardan kurtulan Göktürklerin yönetimine Bilge Kağan geçti. Kardeşi Kül Tigin’in de yardımıyla birlikte başa geçen Bilge Kağan önceki kağanlara da vezirlik etmiş Tonyukuk ile birlikte devleti daha da yükseltmiştir.
3. Göktürk Alfabesi
Türklere ait ulaşılan en eski ilk Türk alfabesidir. Kullanıldığı dönem 6. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Aynı zamanda Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin Orhun abideleri bu alfabe ile yazılmıştır, bu da önemini arttırmıştır. Alfabe 4 ünlü, 34 ünsüz harften oluşan 38 harflidir. Sağdan sola doğru yazılır. Kelimeleri ayırmak için kullandıkları tek noktalama işareti olan iki nokta işareti kullanılır. Alfabede günlük kullanımlara benzer simgeler de görünür. Örneğin Türkler için en büyük silahlardan olan ok ve yaya benzer harfler kullanılmaktadır. Her sessiz harf için ikişer sembol vardır. Bir harf, kalın ünlülerle ve ince ünlülerle farklı sembollerle kullanılır. Bazı harfler çift sesli olarak geçer ve tek sembol ile iki harf olarak okunur.
4. Kül Tigin Anıtı
3,75 metre uzunluğundadır ve kireç taşından yapılmıştır. Satırların uzunluğu 235 cm’dir ve dört cephelidir. Yazıların dışında emziren kadın ve dağ keçisi sembolleri de abidenin üzerinde bulunur. Bu yazıt Kül Tigin’in ölümünde sonra 732 yılında dikilmiştir. Bilge Kağan’ın ağzından, kardeşi Kül Tigin’in kağan olmasına yardım etmesi ve desteği anlatılmıştır. Kül Tigin Anıtı, ilk dikildiğinde Türklerde uzun ömür anlamına gelen kaplumbağa şeklindeki oyuk bir taşın üzerindeydi. Zaman içinde rüzgarla devrilmiş ve bazı yerlerinde hasarlar olmuştur. Daha sonra yeniden yerine dikilmiştir. Yazıtın üst kısmına kemer benzeri bir şekil verilmiştir. Yazıtı Bilge Kağan ve Kül Tigin’in yeğeni Yollug Tigin yazmıştır. Orhun yazıları ve Çince yazılar bulunmaktadır. Yazıtta Türk-Çin ilişkileri, Kül Tigin ve Türk İmparatorluğu hakkında bilgilere de yer verilmiştir.
5. Bilge Kağan Anıtı
734’te ölen Bilge Kağan’ın kendi ağzından anlatılan yazıtı, yeğeni Yollug Tigin yazmış ve 735’te oğlu tarafından dikilmiştir. Yaklaşık 3-4 m uzunluğunda ve dört cepheden oluşur. Bu yazıtta devletin nasıl büyüdüğü, geliştiği ve Kül Tigin’in ölümünden sonra yaşananlar anlatılmıştır. Yeğeni Yuluğ Tigin’in konuşmaları da yer alan yazıtta Türkçe dışında Çince kitabeler de mevcuttur. Kül Tigin âbidesinin bir kilometre uzağında bulunur. Yazıt devrilip parçalanarak diğerlerinden daha fazla hasar almıştır.
6. Tonyukuk Anıtı
Tonyukuk, Bilge Kağan’ın veziri olarak yanından hiç ayrılmamıştır. Yazıtlar 716 yılında kendi isteği ile kendisi tarafından yapılmıştır ve diğer iki yazıtın doğusunda bulunmaktadır. Anıt dört cepheli ve iki dikilitaş şeklindedir. Yazılar diğer abidelere göre daha silik bir şekilde bize ulaşabilmiştir. Yazıtta savaşlardan ve Çin saldırılarından nasıl kurtuldukları anlatılmaktadır. Devrilmemiş ve çok fazla hasar görmemiştir. Bu yazıtta en büyük fark yazılar soldan sağa doğru yazılmıştır. Abide, birçok kağanın başyardımcısı olarak çok uzun süre boyunca devlet adamlarının yanında bulunan Tonyukuk’un ağzından anlatılmıştır. Bu dönemlerde yaşanmış olaylarla Türk tarihi taşın üzerine kazınmış ve günümüze aktarılmıştır.