Spot ışığı etkisi, bütün gözleri ve tüm ilgiyi üzerinde hissedenlere, kendini özel hissetme durumudur. Deneylerle gözlemlenmiş bir fenomen olan bu etki, bir yanılsama olarak da ele alınabilir. Üstelik bu yanılgının yaygınlığı araştırmalara göre yirmi birinci yüzyılda daha önce hiç olmadığı kadar artmış durumda. Uzmanlar bunu yıllar içinde kozmetik ve moda sektörünün negatif etkisiyle toplumdaki güzellik algısının keskinleşmesine bağlıyor. Böylece her birimiz üzerimizde bize tanıtılan olağanüstü güzel ve çekici insanların yarattığı baskıyı hissediyor ve bir nevi izlendiğimiz yanılgısına düşüyoruz. İnsanların sürekli bizi, kıyafetlerimizi ve jestlerimizi gözlemlediğine inanıyoruz.
1. Sahne Işığı Etkisi
Bir diğer adı sahne ışığı etkisi olan bu yanılgının alternatif ismi göründüğünden de daha isabetli. Tıpkı sahnenin tam merkezinde bulunan oyuncunun bütün dikkat ve ilgiyi üzerine çektiği, her bir mimiğinin incelendiği bir anı temel alıyor. “Kendinden başkasını düşünmemek insan ırkının en büyük lanetidir” derken W. E. Gladstone, tam olarak bu durumdan bahsediyor. Bu etki çözülmeye uğraşılmadıkça ağırlaşıyor ve önce bireyi zamanla da toplumu etkisi altına alıyor. Bu sebeple “lanet” benzetmesi tam yerinde çünkü beyninize yapışmış bir parazit gibi siz sökene kadar orada duruyor bu düşünce sapması. Spot ışığı etkisi, bütün ilgiyi ve tüm gözleri dünyanın merkezindeymiş gibi üzerinde hissedenlere özel bir durum.
2. Benmerkezcilik
Ben-merkezcilik ya da egosantrizm, çocukların gelişim/ergenlik dönemlerindeki düşünce ve dil kullanım alışkanlıkları üzerinde araştırmalar yapan Jean Piaget tarafından ortaya atılmış. Ben-merkezcilik, kişinin kendisine en uzak olaylarda bile kendisini merkeze alması ve aldığı kararların yarattığı kelebek etkisiyle bu olayların gerçekleştiği yanılgısına dayanır. Yani ben-merkezci birinin çevresinde bir olay gerçekleştiyse bu doğrudan veya dolaylı olarak bu kişinin etkileri dolayısıyla gerçekleşmiştir. Bu bilişsel yanılgı süreci tabii ki ergenliğin sonuyla birlikte zamanla etkisini kaybediyor. Sahne ışığı etkisinin merkez tetikleyicisi olarak, bu etkinin ergenlik sonucunda yok olmaması ele alınıyor.
3. Davranışsal İktisat
Davranışsal iktisat, makro düzeylerde alışverişin toplumsal davranış alışkanlıklarıyla bağlantısı üzerinde araştırmalar ve deneyler yapan bir bilim dalı. Dolayısıyla spot ışığı etkisi, davranışsal iktisadın araştırma konularının tam merkezinde yer alıyor. Çünkü temel arz-talep dengesi, insanların kendilerini olduklarından daha çirkin, işlevsiz veya önemsiz hissetmesiyle birlikte ciddi değişimler gösterirken, üretme yöntemlerini de derinden etkileyebiliyor. Bugün büyük reklam şirketlerinin, gıda zincir marketlerin, kozmetik ve moda sektörünün merkezinde yerleşen bu bilim dalı, kısa bir tanımla “bugünün sosyal ekonomisi” olarak da tanımlanabilir.
4. Duyu Organları
Duyu organlarının elde ettikleri verileri beyne göndererek etki-tepki yoluyla bir seçici algı yarattığını biliyoruz. Örneğin, gözlerimiz önümüzdeki masanın görüntüsünü beyne yolladıktan ve beyin de bu görüntüyü çözümleyip oradaki cismin bir masa olduğu çıkarımını yaptıktan sonra biz ancak o görüntüyü algılayabiliyoruz. İşte seçici dikkat de bu yöntemle çalışıyor ancak tek bir farkla, o anda bütün duyu organlarıyla elde edilen tüm verinin çözümlenmesiyle ortaya çıkan şeye, dikkat diyoruz. Bu yüzden dikkatin dağılması bu kadar kolay ve olağan, çünkü aynı anda büyün duyu organlarınız ve beyninizin bir işten aynı verimi alabilmesi odaklanabilmeniz anlamına geliyor.
5. Seçici Dikkat
Şu anda bu yazıyı okurken, aslında yalnızca gözleriniz ve beyninizle değil, bütün duyu organlarınızla odaklanıyorsunuz. Bu sebeple etrafınızda gerçekleşen birçok şeyin farkında olmayabilirsiniz. Çoğu zaman bir iş üzerinde çalışırken etraftaki kokuyu, bize seslenen insanları hatta bazen birinin bize dokunduğu dahi fark etmememizin sebebi işte bu. Seçici dikkat dediğimiz duyu organlarının tümünün odaklanma dolayısıyla çevreden izole olması. Spot ışığı etkisinin de merkezinde yatan düşünce sapmasının, seçici dikkatin insanın internet alışkanlıkları dolayısıyla kendinde eksik arama alışkanlığına odaklanmasıyla oluştuğu düşünülüyor. Böylece gerçeklikten izole oluyoruz.
6. Tişört Deneyi
Deney ABD’deki Cornell Üniversitesi’nde gerçekleştiriliyor. Araştırmacılar dokuz farklı insandan psikoloji departmanından dokuz denek seçmelerini istemişler. Bu denekler bir form doldurmaları için bir odada toplanmışlar. Son katılımcı on beş dakika sonra üzerinde ABD genç müzik dinleyici kitlesi tarafından pek de sevilmeyen şarkıcı/söz yazarı Barry Manilow’un kocaman bir baskısının olduğu açık renkli bir tişörtle odaya girmiş. Araştırmacılar deney sonucunda tişörtü giyen kişiden kaç kişinin tişörtü fark ettiğini tahmin etmesini istemişler. Tahmin ettiği sayı sekiz olmuş. Hemen ardından, katılıcılara bu soru yönelttiğinde de yalnızca iki kişinin fark ettiğini öğrenmişler.
7. Barry Manilow Deneyi
Bir diğer adı doğrudan sanatçının adı olan tişört deneyi, spot ışığı etkisinin en belirgin kanıtlayıcılarından biridir. Sonuç olarak, insanların çirkin gözüktüklerinden emin oldukları zamanlarda, bütün gözlerin ve dikkatin üzerlerinde olduğuna ve herkesin bunu fark ettiğine inandıkları görülmüştür. Deney tişört giyen başka bir kişiye, bu sefer çirkin tişörte alışması için zaman verildikten ve deneyden haberdar edildikten sonra odaya sokulmasıyla tekrarlanmıştır. Odaya girmeden önce farkındalık kazanması beklenen kişi, gerçekten de çıktığında en iyi ihtimalle 4 kişinin kendisini fark ettiğini söylemiştir. Yani çirkinlik kendi kararlarının sonucu olmadığında, insan çirkin görünmekten yarı yarıya daha az rahatsız olmaktadır.
8. Saydamlık Yanılsaması Deneyi
Deney yine Cornell Üniversitesi’nden 40 öğrenciyle gerçekleştiriliyor. Katılımcılar çiftler halinde bir odaya giriyorlar. Bir kişi konuşma yapmak için bir platformun üzerine çıkarken diğeri karşısında bir koltuğa oturuyor. Konuşmanın 3 dakikalık kısa bir konuşma olması isteniyor ve katılımcılara rastgele konular dağıtılıyor. İlk konuşma bitince katılımcılar yer değiştiriyor ve diğer katılımcı bir konuşma yapıyor. Deney sonunda katılımcılara önce kendilerinin ne kadar gergin göründüklerini düşündüklerini soruyorlar, sonra da karşıdakilere onları ne kadar gergin gördükleri soruluyor. Ve her şey tam tersi çıkıyor! Konuşmayı yapanlar “çok gergin” derken, dinleyiciler “oldukça rahat” seçeneğini işaretliyor.
9. Ters Spot Işığı Etkisi
Ters spot ışığı etkisi, bizi sürekli izlediğini hissettiğimiz hayali seyircinin yokluğundan çok daha fazlası. İnsanın ne yaparsa yapsın ne derse desin, nasıl görünürse gözüksün çevre tarafından fark edilmeyeceği ve algılanmayacağı yanılgısına verilen bir isim. Bu yanılgıya sahip kişiler arasındaki en temel belirti “kusurlarımı kabul ediyorum” bahanesidir. Oysa yaptıkları şey kusurlarını kabul etmek değil, fark edilmeyeceğine inandığı için olduğundan da daha kusurlu olmaktan rahatsız olmamaktır. Örneği ayağı kokan biri, diğer insanların bunu fark etmesinin mümkün olduğuna inanmaz ve kokunun farkında olmasına rağmen insanların arasında rahatsızlık duymaz. Ters spot ışığı etkisi, bütün gözleri ve tüm ilgiyi üzerinde hissedenlere özel bir özellik değil, tam tersi.
10. Farkındalık
Spot ışığı etkisi, psikolojik bir hastalık ya da davranış bozukluğu belirtisi değil. Her insanını yaşadığı, beynin ben-merkezci temel yapısına dayanan bir yanılsama. Dolayısıyla açık ve belirgin bir tedavi yöntemi de yok. Ancak yukarıda anlattığımız deneyleri yürüten kişi Thomas Gilovich, bu yanılsamanın sosyal ve profesyonel hayata negatif etki etmesini engellemenin en belirgin yolunun farkındalık kazanmak olduğunu söylüyor. Barry Manilow deneyinde, insanlara kendilerini fark etmeleri için fazladan süre tanıdıklarında daha az kişinin onlarının “çirkinliklerini” gördüklerini tahmin etmeleriyle açıklıyor bu durumu. Yalnızca 15 dakika varlığınızın farkında olmak, diğer insanların görüşlerini yarı yarıya daha az önemsemenizi sağlıyor.
