Önemli günlerimizi, dini bayramlarımızı veya tatil planlarımızı yapmamıza olanak veren araç olan takvim, tarih boyunca pek çok farklı toplumun ana araştırma konusu olmuştur. Bilinci gelişen insanlar önce gece gündüz döngüsünü, daha sonra Ay’ın dünya etrafındaki hareketinden kaynaklanan ay döngüsünü, mevsimleri ve dünyanın Güneş etrafındaki döngüsünün farkına varmıştır. Kimi toplum topraklarında bulunan akarsu ve derelerin taşma dönemlerinden kaçınmak için, kimiyse düzenli ibadet için takvim ihtiyacı duymuştur. Bu içerikte geçmişten bugüne uzun zaman içerisinde kullanılan takvim çeşitleri sıralanmıştır. Keyifli okumalar!
1. Mısır Takvimi
Geçmişten bugüne etkisi en fazla olan, uzun zaman boyunca kullanılan takvim çeşitleri arasında en arkaik olan eski Mısır takvimi, antik Mısırlılar tarafından milattan önce 4500 yıllarında kullanılan bir takvimdi. İlk başta 360 gün süren bir yılı vardı. Yıl, her biri 30 günden oluşan 12 aydan oluşuyordu. Milattan önce 3000 yılı civarında Birinci Hanedanlık döneminde her yıl sonuna 5 gün daha eklendi. Mısırlı gökbilimciler, Nil Nehri’nin yıllık selinin, gün doğumundan hemen önce sabah gökyüzünde Sirius takımyıldızının ilk görünürlüğüne çok yakın düştüğünü gözlemlediler. Bu takvim her dört yılda bir 1 gün kayıyordu. Ancak bu kayma herhangi bir soruna neden olmak için yeterli değildi. Bir insan 60 yaşına kadar yaşasa bile, güneş yılı ve takvim arasındaki geçiş sadece 15 gün oluyordu. Günümüzde hala Mısır’da tarım ürünlerinin ekimi ve hasadı için kullanılmaktadır.
2. Megalith Takvimler
Güney İspanya’dan Fransa’ya ve milattan önce 3400 civarında Britanya Adaları’na göç eden beher halkının megalith kültürü, çiftçiliğin avcı-toplayıcılığı geride bıraktığını ve genellikle ya daire ya da ayakta duran çok sayıda taş yapının inşasını taşlar veya höyükler ile gösterdi. En meşhur örneği Birleşik Krallıkta bulunan Stonehenge’dir. Her ne kadar listedeki diğer takvimlere kıyasla oldukça ilkel olsa da Stonehenge yaz ve kış gön dönümlerini göstermek üzere inşa edilmişlerdir. Bu döngüler söz konusu hakların inançlarına ve kutlamalarına yön vermişlerdir. En eski takvim olmamasına rağmen en ilkel takvimlerden biridir. Günümüzde hala modern paganlar ve Druid’ler tarafından seremoni amaçlı kullanılmaktadır.
3. Maya Takvimi
Maya takvimi, geçmişten bugüne gizemini koruyan, Kolomb öncesi Mezoamerika’nın Maya uygarlığında ve uzun zamandır Guatemala yaylasındaki bazı modern Maya topluluklarında kullanılan takvim çeşitleri arasındadır. Üç farklı takvim sisteminden oluşur. Bunlar 260 günden oluşan ritüel takvimi Tzolkin, 365 günden oluşan günlük takvim Haab ve takvim tutmaya başlanıldığı günden beri günleri sayan Uzun Sayım takvimleridir. Kökeninin milattan önce 3114 yılına dayandığı düşünülür. Her ne kadar adı Maya takvimi olsa da mayalar tarafından bulunmamış ancak onlar tarafından geliştirilmiştir. Tzolkin takvimi ve Haab takvimi her 52 yılda bir kesişir. Tzolkin takvimi kutsal etkinlikler için kullanılırken Haab takvimi güneş yılıyla senkrondur. 20 gün içeren 18 aydan oluşur ve günümüzde hala bazı Güney Amerika topluluklarınca kullanılır.
4. Sümer Takvimi
Milattan önce 3000 yılında bulunduğu düşünülen Sümer ya da diğer adıyla Babil takvimi güneş ve ayın döngüleri baz alınarak hazırlanmıştır. Bir yılı 29 veya 30 günlük 12 aya bölmüşlerdir. Sümer toplumunda her şehir devletinin kendi tanrıları olması sebebiyle ay adlarında bir mutabakata varılamadı. Bunun yerine aylara “birinci ay”, “üçüncü ay” gibi sıralama sayılarıyla atıfta bulunuldu. Bir yılı takvimlerinde 354 yıl olarak hesapladırlar ancak 365 günlük güneş yılı ile uyumlu hale getirebilmek için her üç yılda bir fazladan ay eklendi. Kendilerinden sonra gelen birçok medeniyet de bu takvimi geliştirerek kullandı. Babillilerin de katkısıyla aylara isim verildi. Bu ay adları ülkemizde de Nisan ve Temmuz adlarıyla kendilerini göstermektedir.
5. Çin Takvimi
Milattan önce 1400 yılında bulunan Çin takvimi geçmişten bugüne çok değişiklik göstermeden ve uzun zaman boyunca kullanılan takvim çeşitleri arasında yer alır. Bir güneş yılını 365 gün olarak kabul eder. Ay döngüsü baz alınarak hazırlanmıştır. Güneş ve ay senkronunu korumak adına Çin ay takvimine her beş yılda iki ay eklenir. Ancak bu ekleme daha sonra her 19 yılda bir yedi ekstra ay eklenmesi şeklinde düzenlenmiştir. Miladını milattan önce yaşayan ilk efsanevi Çin imparatorunun tahta çıktığı yıl olarak kabul eder ve bu tarih M.Ö 2698 yılına tekabül eder. Bu efsanevi imparatorun gerçekten yaşayıp yaşamadığı ise bilinmemektedir. Geleneksel Çin ay takvimi 5 temel elementten (ateş, su, toprak, hava ve tahtadan oluşur; evet yanlış okumadınız tahta!) oluşur. Günümüzde hala tarım ve kutsal bayramlar için kullanılmaktadır.
6. Roma Takvimi
Geçmişten bugüne uzun zaman boyunca kullanılan en meşhur takvim çeşitleri arasında Roma takvimi de yer alır. Aslı milattan önce 800 yılına dayanan Roma takvimi Romulus tarafından hazırlanmıştır. Roma takviminin ilk zamanlarına göre yılın ilk ayı Mart olarak belirlenmiş ve bir yıl 304 günden oluşmuştur. Toplamda 30 günlük 6 ay ve 31 günlük 4 aydan oluşur. Rivayete göre Roma İmparatorluğu’nun ikinci kralı Numa Pompillus’un bir güneş yılı ile takvimleri arasındaki boşlukları doldurmak için Ocak ve şubat ayını ekleyip eklenen gün sayısını 50’ye çıkardığı iddia edilmiştir. Yeni aylara yeterli gün ekleyebilmek için 30 günlük aylardan birer gün çıkardığı ve bu sayede Ocak ve Şubat aylarını bölmek için 56 günü olduğu söylenir. Ancak Romalılar çift sayılara karşı batıl bir korkuya sahiptirler. Bundan dolayı ocak ayına fazladan bir gün verilmiş, şubat ayı ise Roma mitolojisinde cehennem tanrılarına adandığı için 28 günde kalmıştır. Dolayısıyla Roma takvimi 12 aylık yılın tek sayı olan 355 günden oluşmuştur.
7. Musevi Takvimi
Yöntemleri çok eskiye dayansa da takvim olarak Museviler için genel geçer şekilde kullanılması milattan önce 70 yılına dayanır. Bir yıl 354 güne tekabül eder. 29 ve 30 günlük 12 aydan oluşur. Güneş yılı farkını korumak için her 19 yılda bir yıllığına ilave ay eklenir. Ayların adlarını Babil ve Sümer takvimlerinden almışlardır. Bu bağlamda Temmuz ve Nisan ay adlarını paylaştığımız söylenebilir. Genellikle kutsal günleri ve bayramlar için kullanılır. Her ne kadar hala İsrail’de kullanılsa da bu kullanım sadece kutsal amaçlar ve tatiller için geçerlidir. Yıl Nisan ayında başlar. Tanrı tarafından Musevilere Mısır’dan göç etmeden verildiğine inanılır. Günümüzde kullanılan en güncel hali ise milattan sonra 4. Yüzyılda hazırlanmıştır. Listedeki diğer takvimler gibi 7 günlük hafta döngüsünü kullanır. Diğer takvimlerin aksine bir takvim yılı üzerindeki her haftanın özel bir adı vardır.
8. Hicri Takvim
Osmanlı döneminde Rumi takvim, günümüzde Müslüman takvimi ya da İslami takvim olarak da bilinen Hicri takvim Ay’ın hareketleri baz alınarak hazırlanmış bir takvimdir. Bir yıl 354 ya da 355 güne tekabül edebilir. Hicret’i milat olarak kabul eder. 12 ay bulunur. Ay’ın hareketleri baz alınarak hazırlandığı için kutsal günler yılın farklı mevsimlerinde yaşanır. Diğer takvimlerden farkı, mevsim tutarlılığını korumak için güneş yılına bir bağlılık göstermemesidir. Tamamen ay döngüleri asıldır. Her yıl güneş yılından 11 gün geri kalır. Günümüzde Müslümanlar ve İslam ülkeleri tarafından kutsal günleri belirlemek için kullanılır. Milattan sonra 622 yılında bulunmuştur. Ayların adını geleneklerden alır. Örnek vermek gerekirse Şaban ayı ayrılık anlamına gelir. Antik Arap yarımadasında kabilelerin su aramak için köyleri terk ettiği zaman olarak adlandırılmıştır.
9. Gregoryen Takvim
Gregoryen takvim ya da ülkemizdeki adıyla Miladi takvim İsa Peygamber’in doğum tarihini baz alarak oluşturulmuş bir güneş takvimidir. 1582 yılında Papa Gregory tarafından yürürlüğe konmuştur. Bu takvimin öncesine kadar Avrupa Roma takvimini kullanmış ancak bir güneş yılında oluşan 11 dakikalık gecikme zaman içerisinde mevsimlerin takvim yılı içerisinde kaymasına yol açmıştır. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan takvimdir. Şubat ayı dışındaki tüm aylar 30 ya da 31 günden oluşur. Her dört yılda bir şubat ayına bir günlük ekleme yapılır. Aylar adlarını Roma mitolojisinden, Roma imparatorlardan ve Latince rakamlardan alır. Gregoryen takvimin asıl amacı Hristiyanlar için kutsal bir gün olan Paskalya bayramının tarihini değiştirmektir. Normalde 21 Mart tarihinde kutlanılan Paskalya Bayramı’nın her geçen yıl bahar ekinoksunun daha ilerisine düştüğü gözlemlenmiş ve bu durumu ortadan kaldırmak için düzenlenmiştir.
10. Hint Takvimi
Hint ya da Hindu takvimi 1957 yılında Hindistan Takvim Reform Komitesi tarafından oluşturulmuştur. Aslında yerelleştirilmiş bir Gregoryen takvimdir ancak milattan sonra 79 yılında başlar. Tıpkı Gregoryen takvimde olduğu gibi yıllar 365, artık yıllar 366 günden oluşur. Artık yıllar hesaplanırken Hindu takvimine 78 eklenir ve dörde bölünür. Bu toplam dörde bölünebiliyorsa söz konusu yıl artık yıldır. Hindistan’ın dini takvimi aslında milattan önce 2000 yılına kadar dayanır ancak güncel Hindu takvimine uyarlandığı için bazı özelliklerini yitirmişlerdir. Aylar adlarını Ay ve güneşin fazlarından alınır. Hindistan’da günümüzde hala kutsal günler ve tatillerin planlanmasında kullanılır ve sivil hayatta bunun dışında pek da fazla kullanımı yoktur. Sadece Hindistan’da değil, Bali ve Endonezya’da da kullanılmaktadır.
