Türkmenistan kültürü, eşsiz özgünlüğü ile neredeyse hipnotik bir cazibeye sahiptir. Zaman içerisinde eski İran imparatorluklarından, Türk göçebe kabilelerinden, yakınlardaki Buhara’nın yerleşik halklarından ve Hazar Denizi kıyı şeridinin sakinlerinden etkilenen bağımsız Türk devleti olan Türkmenistan’ın gölgesinde oluşan ilginç gelenekleri, zamanın kumlarında gururla hayatta kalmıştır. Türkmenistan’ın eşsiz adetleri sayesinde bu ülke, turistlerin safkan bir Akhal-Teke ata binebileceği, bir gidjak’ın egzotik tıngırdamasını duyabileceği, geleneksel bir musiki performansının keyfini çıkarabileceği bir yer haline gelmiştir. Biz de sizlere bu ilginçliklerle dolu ülkenin 10 tane geleneğini sıraladık. Keyifli okumalar!
1. Geleneksel Halı Bayramı
Halı dokumacılığı, Türkmen ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir ve aynı zamanda kültürlerinin de önemli bir parçasıdır. Tarihsel olarak Türkmen halılarında kullanılan beş deseni taşıyan Türkmenistan bayrağının sol tarafında dikey bir şerit bulunmaktadır. Dünyada halı bayramını kutlayan tek ülke Türkmenistan’dır. Türkmenistan’da 1992 yılından bu yana halı bayramı coşku ile kutlanmaktadır. Her Mayıs ayının son Pazar günü kutlanan halı bayramı etkinlikleri çerçevesinde Aşkabat’taki Halı Müzesi’nde halı sergisi düzenlenir. 2001 yılında Türkmenistan’da dokunan halı, Guinness Rekorlar Kitabı’na girmiştir. Bu halının büyüklüğü ise 301 metrekare, ağırlığı 1 ton 200 kilo’dur.
2. Dünyada Tek: At Bakanlığı
Türkmen Ahal-Teke atları dünyanın en nadide ve en çok değer verilen at ırkları arasındadır. Günümüz İran’ının soyu tükenmiş Nisean atından geldiğine inanılan isimleri, “Akhal” adlı bir vahaya ve “Teke” olarak bilinen yerel bir kabileye atıfta bulunmaktadır. Ahal-teke, 3 bin yıl önce insanlar tarafından evcilleştirilmiş ilk at türü olarak bilinir. Bu atlar, yüzyıllardır yerel göçebelerin ve askerlerin yorulmaz birer yardımcıları olmuşlardır. Zarif, ince bacaklı ve adeta canlı birer heykel gibi görünmektedirler. Milli bayramı bol olan bu ülkede her sene Nisan ayının son Pazar günü “At Bayramı” olarak kutlanır. Ahal teke atlarının adı Manas ve Dede korkut destanlarında da geçmektedir. Ayrıca bu ülkede atlara çok değer verildiği için at eti asla yenmez.
3. Kırmızıya Olan İlgileri
Türkmen’lerdeki giyim ve mücevheratlar, kişinin sosyal statüsünü ve yaşadığı bölgeyi yansıtmak, nazardan korunmak ve acımasız iklime karşı tedbir için tasarlanmıştır. Bağımsız Türk devleti olan Türkmenistan’ın yaygın ve ilginç gelenekleri arasında kıyafetlerde kırmızı tonlarının bolca kullanımı bulunur. Çünkü kırmızının kötülükleri kovma yeteneğine sahip olduğuna inanılmaktadır. Kadın millî giyimi düz bir iç elbise, kaftan ve başörtüsünden oluşur. Türkmen kadınlarının elbiselerindeki baskın renk de tabii ki kırmızıdır ve bu kıyafetler ipekten dikilir. Türkmen takıları genellikle büyülü özelliklere sahip olduğu ve insan ile doğa arasında bir bağlantı olarak kabul edilen, böcek ve hayvan görüntülerini içerdiğine inanılan değerli taşları içerir.
4. Kavun Bayramı
Bu kadar kurak bir ülkenin bu kadar tatlı, sulu ve iri kavun üretebileceğine inanmak zor olsa da dünyanın en güzel kavunları Türkmenistan’da yetişir. Bu ülkede 400’den fazla kavun çeşidi vardır. “Gülabi”, Türkmenistan’ın en tatlı kavunu olarak bilinmektedir. Türkmen kavunları o kadar itibar görür ki, kendi millî bayramlarının arasında ‘kavun bayramı’ da bulunur. 1994’ten beri her sene kavun bayramı kutlanır. Bugün yurt dışında Türkmen kavununu bulmak zordur ancak Türkmenistan ziyaretinizi Ağustos ayının 2. Pazar gününe denk getirecek şekilde planlarsanız, resmî Kavun Günü ulusal bayramında, kalbinizin veya midenizin zevkine göre kavunların tadını çıkarabilirsiniz.
5. Giysilerde Kullanılan Semboller
Türkmen kadınlarının millî giysilerinde kullanılan semboller, temel olarak bitkilerden oluşur. Anlamı ise çok basittir: “kadın – anne – bereketli toprak”. Nakışlardaki canlı renkler baharı simgelemektedir. Türkmen kadınlarının geleneksel kıyafetlerinin anlamının temelinde kök salma ve büyüme, ağaç gibi budaklanıp dallanma bulunur. Bu metaforun altında annelik ve aile vardır. Türkmen kadını, öncelikle anne ve ailenin yapı taşıdır. Kadın, Türkmen halkının nesillerinin çoğalmasındaki baş kahramandır. Bu nedenle de Türkmen’lerde kadın ağaca benzetilir ve ağırlıklı olarak ağaç desenli kıyafetler tercih edilir. Erkek kıyafetlerinde ise esas olarak güçlü hayvan ve kuşların resmi işlenmiştir. Örneğin; kıyafete işlenmiş bir uçan turna, erkeğe “kuş kadar özgür ol” demektir. Erkek adam; güçlü, özgüveni yüksek ve bağımsız olmalıdır.
6. Olağan Dışı Yasalar Ülkesi
1991-2006 yılları arasında Türkmenistan’ın ilk cumhurbaşkanı olan Saparmurat Niyazov, görev süresi boyunca geçirilen bir dizi olağan dışı yasayı tasarladığı için kötü bir üne sahip olmuştur. Bu yasalardan bazıları, geleneksel Türkmen kültürünü korumaya çalışmak amacı altında normalleştirilmiştir. Örneğin: opera ve altın diş yasaklanmıştır. Haftanın günlerinin isimlerini aile üyelerinin isimleriyle eşleşecek şekilde değiştiren bir kanun çıkarmıştır. Ya da kişisel mücadelesi sırasında sigarayı bırakmaya çalıştığı ve başkalarını görmek istemediği için toplum içinde sigarayı yasaklamıştır. Bağımsız Türk Devleti olan Türkmenistan’ın ilginç ve anlaması zor gelenekleri arasında beyaz arabaların lehine siyah arabaların yasaklanması bulunur. Çünkü bu yıllarda cumhurbaşkanı, beyazın “şans getiren” bir renk olduğuna inanmaktadır.
7. Şanslı Günler
Evlenecek kadınların gelinliğinin kesilmesi ve dikilmesi için uygun olan belirli “şanslı” günleri bulunur. Gelinin sağlığının büyük ölçüde buna bağlı olduğuna inanılmaktadır. Bir Türkmen gelinliği, zengin süslemelerle ayırt edilir. Türkmen gelinlerinin düğünlerde giydiği kıyafetlerin ve takıların ağırlığı neredeyse kendi ağırlıkları kadar olmaktadır. Rivayete göre, Türkmen kadınları vatan savunmasında erkeklerle beraber savaşmak istemiş, ancak bu istekleri kabul görmeyince savaşçıların giysilerini gelinliklerinde takı olarak kullanmışlar. Türkmen gelinleri, başlarına miğfere benzeyen “gupba”, göğüslerine ise zırha benzeyen, ancak oldukça albenili süslemelerle işlenmiş “gülyaka” giymektedirler. Gelinlerin parmaklarına da “köken yüzük” denilen birbirine bağlı yüzükler takılır. Kırmızı renginin ağırlıkta olduğu gelinliğin hazırlanması aylar sürmektedir.
8. Kendine Hayran Bırakan Musikileri
Türkmen musikisi, kırsalda yaşayan halka çölün samimi ve sade diliyle hitap eder ve hüzünlü sesiyle halkın ruhunda derin etkiler bırakır. Türkmen sazı, tını ve doğadan ilham alır ve sosyal hayatla doğrudan bağlantılıdır. O tınlamalar, atların ayak sesi ve dokumacıların tarak sesinden esinlenilerek yapılmıştır. Bugün Türkmen musikisi denilince, Türkmenistan Cumhuriyeti, Türkmensahra-İran ve Kuzey Afganistan Türkmen’leri arasında yaygın olan musikisinden söz edilmektedir. Türkmen musikisi, dünyanın en asil musikilerinden biridir. Zira diğer milletlerin musikisi hiçbir biçimde ona sızmamıştır. Türkmen’ler her zaman göçebe hayatı yaşadığı için, musikileri bozulmamış ve kendine özgü özelliklerini korumuştur.
9. Erkeklerin Taktığı Şapka: Telpek
Türkmen halkı, 7. yüzyılda bu bölgeye yerleşen göçebe Oğuz boylarının soyundan gelmektedir. Bugün de Türkmen halkı kendilerini beş ana göçebe aşiretle ilişkilendirmektedir. Bu göçebe gelenek ve kültürünün en belirgin özelliklerinden biri de erkekler tarafından giyilen koyun postundan yapılan şapka olan telpektir. Orta Asya’nın başka yerlerinde bulunan diğer benzer göçebe şapkalarda olduğu gibi, telpek, sıcak yaz günlerinden çölün soğuk kış gecelerine kadar farklı havalarda, sabit vücut ısısını korumak için tasarlanmıştır. Telpek diğer adıyla “Silkme Telpek” yünü kesilmemiş kuzu derisinden yapılıp, dış şekli bakımından çeşitleri vardır. “Silkme Telpek” Türkmenistan’ın iklim ve hava koşullarına uygun olup siyah ya da beyaz renklidir. Genelde yaşı büyük olanlar siyah, gençler ise beyaz telpek takarlar.
10. En Sevilen Yemek: Plov
Büyük bir tavada kızartılmış et, havuç ve baharatlarla harmanlanmış pirinç yığınlarından oluşan plov, kutsal yerlerdeki samimi aile pikniklerinden tutun da büyük düğün kutlamalarına kadar Türkmenistan’ın her yerinde bulunabilir. Aslında plov hepimizin bildiği pilavın Türkmenistan dilinde karşılığıdır. Etli pilav olarak da bilinir. Türkmen’ler de tıpkı bizler gibi misafirperver insanlar olduğu için Türkmen komşunuz elinde bir tabak plovla kapınızı çalabilir. Bağımsız bir Türk Devleti Olan Türkmenistan’ın çok bilinmeyen ilginç gelenekleri arasında bizim kadınbudu köfte olarak bildiğimiz yemeğe onlar “gelinbudu” derler. Aynı zamanda Türkmen’ler de biz Türkler gibi çay içmeyi çok severler.