Farabi, İslam disiplini içinde yetişen en önemli Türk düşünürdür. Aristotelesçi yaklaşımı İslam dünyasıyla uzlaştırma yolunda gitmiştir. İslam felsefesine zihinciliği getiren ilk kişidir. Metafiziğe mantık yoluyla ulaşarak İslam dini ve felsefe arasında sıkı bir ilişki kurmuştur. Filozof ve bilim insanı olmasının yanı sıra müzisyen, gökbilimci ve mantıkçıdır. Aristo’dan sonra “İkinci Üstad” unvanını alarak dünya tarihine damgasını vurmuştur. İslam dünyasının değerli filozofu Farabi’ye dair bilinmesi gerekenler listemizde hayatını ve felsefesini sizler için derledik. Keyifli okumalar dileriz!
1. Künyesi
Farabi, tam adıyla Ebû Nasr Muhammed bin Muhammed bin Tarhan bin Uzluğ el-Fârâbî et Türkî’dir. Batı’da Alpharabius ve Abunaser olarak da bilinir. 870 yılında Türkistan’ın Farab şehrinde (Bugünkü Kazakistan’ın Otrar şehri) doğmuştur. 950 yılında vefat etmiştir. Yaşadığı yüzyıl İslam’ın Altın Çağı olarak geçmektedir. Filozof, bilim insanı, gökbilimci, matematikçi, müzisyen ve mantıkçı unvanlarına sahiptir. Ailesi hakkında detaylı bilgi yoktur. Babasının Vesiç Kalesi’nin kumandanı olduğu bilinmektedir. Farab şehri o dönem Şamaniler Devleti’nin hükmündeydi. Önemli bir ticaret merkezi konumundaydı. Farab’da eğitim dili Arapça’ydı. Farsça da edebiyat dili olarak öğretilmekteydi. Dönemin verdiği eğitim koşulları incelendiğinde Farabi’nin iyi bir eğitim aldığı düşünülmektedir. Anadilinin Türkçe olduğu, İslam dünyasının değerli filozofu Farabi’ye dair bilinmesi gerekenler arasındadır. Türk dünyasının en önemli düşünürüdür. Arapça, Süryanice, Farsça ve Yunanca dillerini öğrenmiştir.
2. Eğitim Hayatı
Farabi’nin Farab’da aldığı eğitimi tamamladıktan sonra kadılık yaptığı söylenmektedir. İlim öğrenmek için görevinden ayrılmıştır ve hayatı boyunca seyahat etmiştir. Gezdiği Buhara, Semerkant, Belh, Rey, Merv şehirlerinden sonra Bağdat’a gitmiştir. Burada önemli âlimlerden eğitimlerden almıştır. Eserlerinin birçoğunu burada kaleme almıştır ve yirmi yıl kadar Bağdat’ta yaşamıştır. Arapça ve mantık eğitimini Bağdat’ta dönemin en önemli dil âlimlerinden olan İbnü’s Serrâc’tan almıştır. Yuhannâ b. Haylân’dan mantık ve felsefe eğitimi almıştır. Yuhannâ b. Haylan’dan eğitim aldığı alanlarda kendisinden çokça faydalanarak kendini geliştirmiştir. Ebû Bişr Mattâ b. Yûnus’tan mantık eğitimi almıştır. Arapça bilmesine rağmen bu dile dair incelikler için İbnü’s Serrâc’a sık sık başvurmuştur. Bağdat’taki bazı iç karışıklıklar sebebiyle Dımaşk’a gitmiştir.
3. Eserleri
Farabi hayatı boyunca 100’en fazla eser yazmıştır. Eserlerinin tam sayısı ve isimleri hakkında net bilgi yoktur. Eserlerin çoğu günümüze ulaşmamıştır. İslam dünyasının değerli filozofu Farabi’ye dair bilinmesi gerekenler arasında ilginçtir ki hiç Türkçe eser yazmamıştır, bütün eserlerini Arapça yazmıştır. Aristo’nun temel eserlerinin çoğunu Arapça’ya çevirmiştir. Toplumla ilgili yazdığı eserleri en önemli başyapıtları arasında geçmektedir. Arau Ehli’l Medineti’l Fazıla, Mille, es Siyasetu’l Medeni bu eserler arasındadır. Et Talim üs Sani eseri Farabi’ye “İkinci Öğretmen” unvanını kazandırmıştır. Kitâb-ü mâ yenbağ’î en mukaddeme kable taallüm-il felsefe eseri, felsefeye giriş niteliğinde, Aristo felsefesini öğrenmeden önce okunması gereken eser niteliğinde yazılmıştır. Kitâb-u İhsâ-il ulûm, bilimlerin sınıflandırması üzerinedir. Merâtib-ül-ulûm, bilimlerin içeriklerini ve konularını açıklamaktadır. Kitâb-ü uyûn-il-mesâil, mantığa dair giriş ve ilahiyat üzerine 360 soru ve cevabı içermektedir. Felsefe, mantık, dil üzerine birçok önemli eseri bulunmaktadır.
4. Felsefe
İslam felsefesine zihinciliği getirmiştir. Aynı zamanda kendi zümresine bu felsefeyi getiren ilk kişidir. İslam diniyle felsefe arasında ilişki kurmuştur. Aristo’yu okuyup araştırmıştır ve vâkıf olmuştur. Ortadoğu’da “İkinci Aristo” adıyla anılmıştır. Felsefe çalışmalarının çoğu Aristo felsefesiyle bağlantılıdır. Felsefenin yönünü aristotelesçilik yönüne çevirmiştir. Farabi’nin metafizik, siyasal düşüncelerinde mistik eğilimleri ağır bastığı için kendisine Yeni Platoncu da denilebilir. Tanrı merkezcidir. Platon ve Aristoteles’in felsefesi arasında özünde bir farklılık olmadığını savunmuştur. İki felsefeci arasında uzlaştırıcı bir çizgide durmuştur. Aristoteles’in bilime yatkın olan tarafı Farabi’ye de daha yakın olmuştur. Bütün bilimlerin birincisi olarak en kıymetli olanın dilbilim olduğunu savunmuştur. İkinci bilim gramer, üçüncü bilim mantık, dördüncü bilim şiir, beşinci bilim fiziktir, yedinci bilim devlet bilim, sekizinci bilim Müslümanlık hakkı, dokuzuncu bilim de ilahiyattır.
5. Sudûr Teorisi
Sudûr, felsefe terimi olarak kâinatın oluşumunu yorumlamak üzerine, yoktan yaratılma inancının tam tersini ifade etmektedir. Farabi, İslam felsefesi tarihinde ilk kez Allah-varlık ilişkisini sudûr üzerinden yorumlamıştır. Platon’dan farklı olarak konuyu hiyerarşik sistemle ele almıştır. Var olanla sonradan olan, değişmeyenle değişen arasındaki ilişkiyi belirleyerek tüm kâinatı hiyerarşik sistemle yorumlamıştır. Allah irade dahi göstermeden, tabii bir zorunlulukla kâinatı yaratmıştır. Zorunluluk Allah’ın zorunlu varlık olmasından kaynaklanan bir sözcük olarak kullanılmıştır. Allah’ın zorunlu ve yetkin olması sebebiyle, irade göstermesine gerek dahi kalmadan kendisinden çıkmıştır. Bu sebeple Farabi’nin teorisi, o zamana kadar gelen “Kâinat, Allah’ın hür iradesiyle sonradan yaratılmıştır.” inancıyla ters düşmektedir. İslam dünyasının değerli filozofu Farabi’ye dair bilinmesi gerekenler arasında sudûr teorisi önemli bir yer tutmaktadır. Bu teoriyle İslam âlimleri tarafından sıkça eleştirilmiştir.
6. Psikoloji Felsefesi
Farabi nefis olarak ifade ettiği ruhu, bedenden ayrı olarak düşünebilmiş döneminin önemli düşünürlerindendir. Bilimin ve bilginin herkese vâkıf olmadığı dönemde bu bilince erişebilmiş ve yol gösterici olabilmiştir. Nefsin bedenle beraber yaratıldığını, ölümle beraber bedenden ayrılacağını söylemiştir. Psikoloji konusunda Eflatuncu bir yaklaşım sergilemiştir. Nefsi bölümlere ayırarak nebati, hayvani, insani olmak üzere üç kısımda incelemiştir. Nebati nefis, bütün canlıların ortak özelliği olan beslenme, büyüme ve üreme gücünü temsil etmiştir. Hayvani nefis, ilkine ek olarak hoşa gideni elde etme isteğine sahiptir. Hayvani nefse sahip olanlar algı gücü ve öfke gücüne sahip olanlar olarak ikiye ayrılmıştır. Öfke gücü, zararlı ve korkulu şeylerden uzaklaşmayı sağlamaktadır. Algı gücü, beş duyu ve hayal gücü, düşünme gibi psikolojik güçlerden oluşmaktadır. İnsani nefis ise düşünen nefis olarak nefsin en gelişmiş olanıdır.
7. Siyaset Felsefesi
Farabi siyaset üzerine Eflatun ile yakın görüşleri benimsemiştir. Eflatun’un Devlet kitabındaki diyaloglarını İslam ile uzlaştırmaya çalışmıştır. Farabi’nin ideal toplumu faziletli, erdemli toplumdur. Faziletli toplumun liderinde bulunması gereken özellikleri belirlemiştir. Vücut bütünlüğünün tam olması, kavrayışının tam olması, güzel konuşması, hafızasının güçlü olması, öğrenmeyi ve öğretmeyi sevmesi, dünyevi yeme-içme gibi zevklere düşkün olmaması, doğruyu sevip yalandan nefret etmesi, maddiyata değer vermemesi, adaletli ve ılımlı olması, azimli ve iradeli olması gerekir. Bu özellikler tek bir kişide olmasa bile, bir grupta olduğu taktirde de kabuldür. Bu özelliklerde bir lider veya bir grup olmazsa toplum padişahsız/kralsız kalır, tehlikeye düşer ve yıkılır. Farabi ideal toplumuna zıt toplumları da listelemiştir. Zaruri şehir, bedbahtlık şehri, haysiyet şehri, demokratik şehir, tiranlık şehri, mübadeleci şehir toplumları ideal topumun dışında kalmaktadır.
8. Metafizik Felsefesi
Farabi’ye göre metafizik maddeden ayrı şeyleri incelemektedir. Aynı zamanda Tanrı, fiziki ve metafiziki her şeyden bağımsızdır. Metafizik Farabi’ye göre üçe ayrılır: Gerçek eşyalarla oluşan gerçek dünyanın incelenmesi, teorik bilimlerde kanıt prensiplerinin incelenmesi, cisimden oluşmayan gerçek nesnelerin incelenmesi. Metafizik, Farabi’nin bilim sınıflandırmasında teori grubunda yer almaktadır. Farabi’nin metafiziği ele alışı teoloji, metodoloji ve ontoloji disiplinlerinden oluşur. Tanrı yokluğu düşünülemeyendir. Metafizik felsefesinde, Tanrı dışındaki varlıkların varlık olabilmesi, varlıklar arasındaki ilişkiler, Tanrı-alem ilişkisi ele alınmıştır. Farabi, Tanrı inancına büyük önem atfetmektedir. Ona göre, fikren aydınlanmak aynı ölçüde ruhen arınmayı ve Tanrı gibi varlığın evrensel bilgisine sahip olmayı gerektirmektedir. “Filozofun kendi gücü yettiğince Allah’a benzemeye çalışmalıdır.” diyerek yönünü açıkça ifade etmiştir.
9. Mantık Felsefesi
Farabi mantık üzerine akıl yürütme, yargılar ve kavramlar üzerine yoğunlaşmıştır. Farabi’ye göre varlılar dünyası ile düşünceler dünyasındaki köprü mantık aracılığıyla sağlanılacak zihin eğitimi ile mümkündür. İyiliklerin özü akıldan gelmektedir ve mantık aklın doğru çalışmasını sağladığı için insana özgü iyiliklerin başında gelmektedir. Mantık sanatı ve dilbilim çok yakından ilişkilidir. Aynı zamanda mantık öğrenmek isteyenler önce geometri öğrenmelidirler. Mantık sanatı beş şekilde icra edilir: Kanıtlama, diyalektik, satsata, retorik, poetika. Farabi mantığı 8 bölüm olarak ele almıştır: Kategoriler, önermeler, birinci analitikler, ikinci analitikler, topikler, sofistik deliller, retorik, poetika. Farabi “Zıt olan bir şeyin bilimi ile uğraşıyorsak, o bilim kendisinin aynı değildir. Haklılık bilimi, haksızlığın bilimi değildir. Beyazın bilgisi siyahın bilgisi değildir. Zıddı olan bir şeyin zıddı olduğu için uğraşıyorsak, bu bilim zıddıyla bir demektir.” der.
10. Dönemlere Etkisi
İslam’da Aristoculuk olarak bilinen Meşşaîlik akımının ikinci kurucusudur. Farabi, dini felsefe ve kuramlarla ilgilenenler üzerinde büyük bir etki oluşturmuştur. Kendi dönemi ve döneminin sonrasında da düşünceleri incelenmiştir. Birçok düşünür ve ilim insanı tarafından otorite olarak kabul edilmiştir. Aristo düşüncesinin anlaşılabilmesi ve üzerine çalışılabilmesi için merkezi bir öneme sahip olmuştur. Gazali, din felsefesi üzerine Farabi’den ayrılsa da felsefe ve psikoloji alanında etkilenmiştir. İbn-i Heysem ışık fiziği üzerine çalışırken Farabi’nin bilgi felsefesinden faydalanmıştır. Rahip Thomas Aquinas, Allah’ın varlığına dair kanıtlarında Farabi’den yararlanmıştır. Farabi, yaptığı çalışmalar ve aktardığı düşünceleri sebebiyle “İkinci Üstad” unvanını almıştır. Birinci üstad ise Aristo’dur. İbn-i Haldun’a göre bu unvanın en büyük sebebi mantık alanında yaptığı çalışmalardır. Farabi’nin eserlerinin bir kısmı 11’inci ve 12’inci yüzyıllarda Latinceye çevrilmiştir.
