Disleksi ya da bir diğer adıyla özel öğrenme bozukluğu, kelimeleri hızlı okumada, hecelemede, algılamada, telaffuz etmede ve yazmada zorlanma belirtileriyle ortaya çıkar. Her bireyi farklı düzeylerde etkileyebilen bu güçlüğün yaygın etkileri dikkat bozukluğu ve gelişimsel dil bozukluğudur. Çoğunlukla genetik ve çevresel kaynaklardan doğduğu düşünülmektedir. Dünyada en çok görülen öğrenme bozukluğu olmasına karşın, özellikle 21. yüzyılda yaygınlaşan bir düşünceye göre disleksi yalnızca “öğrenmenin farklı bir yolu” olarak sınıflandırılmalıdır. Farkındalık oluşturmak amacıyla disleksi rahatsızlığı hakkında yanlış bilinenler ve bilinmesi gerekenler üzerine bir içerik hazırladık. İyi okumalar dileriz.

1. Nedenleri

Disleksinin nedenleri henüz kesin bir şekilde açıklanamadı. Ancak verilere göre disleksi sahibi birinin birinci dereceden akrabalarında da disleksi görülme olasılığı oldukça fazla. Bu düşünce beynin okumayı ve dili yöneten bölümünün tamamen genetik faktörlerle şekillenmesine dayanarak ortaya atılıyor. Yale Üniversitesi tıp fakültesinin bir araştırması DCDC2 olarak isimlendirilen bir genin disleksinin genetik kaynağı olabileceğini ortaya çıkardı. Genetik faktörlerin yanında bir de çevresel nedenler var. Çevresel nedenler hamilelik sırasında fetüsün nikotine, ilaçlara, alkole veya çeşitli enfeksiyonlara maruz kalmasından travmalar ve hastalıklar sonucu alınan beyin hasarlarına kadar geniş bir skalada yayılıyor.

2. Belirtileri

Disleksi farklı yaş ve olgunluk düzeylerinde farklı belirtilerle kendini gösterir. 5 yaşından küçük çocuklarda kendi bakımı ile ilgili kelimeleri öğrenmede güçlük, kendi ismini oluşturan harfleri hatırlamada güçlük, daha küçük yaş grubundaki bireyler gibi konuşma ve telaffuz problemleri yaşama belirtileriyle ortaya çıkar. İlköğretim çağındaki çocuklarda kelimelerin hecelenmesinde belirgin bir başarısızlık, ileri düzey dil bilgisi bilgilerinin öğrenilememesi, bireyin kendini ifade ettiği cümlelerde belirgin mantık hataları, bağlantı bozuklukları ve okuma sırasında çekingen davranma belirtiler arasındadır. Yetişkin bireylerde ise fikir alışverişleri ve beyin fırtınalarında donukluk, bir göreve odaklanmakta yetersizlik ve kolaylıkla stresten etkilenme belirtileri yaygındır.

3. Tanı Koyma Süreci

Disleksiyi teşhis etmenin kesin ve belirli bir yolu yoktur. Tanı süreci boyunca pek çok testten ve faktörden yararlanılır ve belirtiler arasında elemeler yapılır. İlk önce bireyin duyularında eksikler veya hasarlar aranır. Eğer fiziksel bir sorun bulunamazsa disleksi değerlendirmesi yapılabilir. Ailenin tıbbi geçmişi üzerine gidilir ve aile bireylerinde disleksi belirtileri aranır. Okuma ve dil becerileri üzerine bazı yazılı testler ve nörolojik testler yapılarak disleksiyi tetikleyecek başka bir tıbbi bozukluk aranır. Aile içinde ve çocuğun büyüdüğü evde kaygı ve stres bozukluğuna sebep olabilecek nedenler aranır. En sonunda bir okuma uzmanının sonuçları değerlendirmesi istenir.

4. Disleksi Türleri

Disleksi, 3 özel öğrenme güçlüğü arasından biridir. Kendi içinde 6 farklı türe ayrılır. Fonolojik disleksi, bazı kelimeleri telaffuzda zorluğa sebep olsa da çoğunlukla görsel işleme sorunuyla öne çıkar. Yüzeysel disleksi, sözcükleri tanıma, hatırlama ve yazma zorluğudur. Görsel disleksi, bilişsel ve nörolojik sonuçlardan doğan okuma güçlüğüdür. Birincil disleksi, sol beyin kabuğunda gerçekleşen işlevsel bir sorundan kaynaklanır, en yaygın disleksi türüdür. İkincil disleksi, gelişimin erken aşamalarında beyinde yaşanan problemlerden kaynaklanır, çocuk büyüdükçe kendiliğinden geçebilir. Travma disleksisi, yetişkin veya çocuklarda travma veya hastalık sebebiyle ortaya çıkan disleksi türüdür.

5. Aritmetik Güçlüğü

Aritmetik güçlüğü ya da diskalkuli, sayısal ilişkileri kavramada, hesaplamada, sayısal sembolleri görsel veya mental olarak hatırlamada ve yazmada açığa çıkan eksikliklere verilen isimdir. Disleksinin sayıları algılamayı güçleştiren bir versiyonudur. Diskalkuli sahibi bireyler sayıları çoğunlukla ters, sırasız veya yer değiştirmiş şekilde yazarlar. İşlemlerin sembollerini hatırlamakta zorlandıkları gibi dört işlem yaparken sayıları doğru biçimde alt alta veya yan yana yazamazlar. Sayıları atlayabilirler ve tamamladıkları işlemlerin sağlamalarını yapamazlar. Mekansal algılama sorunlarına yol açtığı için geometrik şekiller üzerinde çalışmaları zorlaşır, grafik üzerinde veya koordinat düzleminde işlem yapamazlar.

6. Yazılı Anlatım Güçlüğü

Yazılı anlatım güçlüğü ya da bir diğer adıyla disgrafi, çocukların yazı dilini algılama hızlarını ve düşüncelerini ifade etmede yazı dilini kullanma becerilerini etkileyen bir özel öğrenme güçlüğüdür. Disgrafi sahibi bireylerde yazının temel mekaniği tamamıyla bozulur, sıklıkla kalem yanlış tutulur ve doğru tutma şekli hatırlanmaz, harfler biçimsiz yazılır. Dikkat aralığı disleksiye kıyasla çok kısadır. Dikkat hızla dağılır ve konuya kendini verememeyle birlikte okul fobisinin başlamasına sebep olur. Disleksi rahatsızlığı ve türleri hakkında bilinmesi gerekenler arasında en önemli bilgilerden birisi de disgrafinin disleksideki okuma ve yazma güçlüğünden daha fazlasını ifade etmesidir.

7. Tedavi Yöntemleri

Disleksiyi tamamıyla ortadan kaldıran bir tedavi yoktur. Ancak yeterli ve doğru eğitim ile disleksi sahibi bir birey okuma ve yazmayı öğrenebilir. Erken teşhis disleksiye müdahale için kritiktir. Tedavi/eğitim süreci özel eğitim almış bir öğretmen ve bir terapist ile gerçekleştirilir. Eğitim süresince bireylere aynı anda birkaç duyuyu (işitme, görme, dokunma) içeren sistematik bir öğretme metodu uygulanır. Sesli kitaplar ve disleksi için özel olarak geliştirilmiş bilgisayar programları bu süreçte sıklıkla kullanılır. Tedavi boyunca çocuklarda yaşıtlarından daha yavaş öğrenmelerinden kaynaklanan stres bozuklukları sıklıkla ortaya çıkar. Bu kısımda terapistlerin ve ailelerin rolü çok önemlidir.

8. Disleksi Üzerine İstatistikler

Ülkemizde ilkokul çağındaki her 10 çocuktan birinde disleksi görülüyor. 2017 yılında Türkiye genelinde yapılan bir araştırmada kayıtlı disleksi tanısı 41 bin 600 iken uzmanlar kayıt dışı tanılar da eklendiğinde toplamda 120 bine ulaşabileceğini belirtmişler. 1. Sınıfta erken disleksi tanısı koyulan ve tedaviye başlanılan çocukların genelinde 3. sınıfa geldiklerinde akranlarının düzeylerine yetişebildikleri gözlemlenmiş. Ancak teşhisi 3. sınıfta konulan çocukların %74’ü okuma zayıflıklarını 9. sınıfa kadar taşımışlar. Disleksi sahibi çocukların en az %50’sinde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu gözlemlenmiş.

9. Disleksi ve DEHB

Disleksi rahatsızlığı ve etkileri hakkında bilinmesi gerekenler arasında kritik olan bilgilerden biri de disleksinin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile birlikte görülebileceğidir. DEHB ve disleksi klinik görünüm açısından benzer yanlar taşımaktadır. Ancak disleksi ve DEHB’nin görüldüğü durumlarda uygulanacak tedaviyle sadece DEHB görüldüğünde uygulanması gereken tedavi tamamen farklıdır. Bu iki öğrenme güçlüğünün belirtileri çoğunlukla aynı veya benzer olduğundan karıştırılabildikleri durumlar da söz konusu olabilir. Bu karışıklık bazen disleksi tanısının gecikmesine ve tedavisinin aksamasına sebep olabilir.

10. Doğru Bilinen Yanlışlar

Disleksinin bir psikolojik sorun veya zihinsel bir engel olduğuna dair yaygın inanışlar pek çok yanlış bilginin yayılmasına yol açmakta. Profesyonellere başvurulmadan verilmeye çalışılan eğitimlerde çocuklara yanlış yazdıkları harfler tekrar tekrar yazdırılıyor veya sorunun çözümü çok fazla metin okutmakta aranıyor. Fakat bu durum yalnızca çocukta kaygı bozukluğuna yol açıyor. Disleksi bir zihinsel engel sayılmadığı gibi özel yetenek ve aşırı ileri zekâ belirtisi de değil. Başka bir yaygın yanlış inanış ise sol elle yazan bireylerde disleksi oranının daha fazla olması. Ancak en büyük yanlış inanış disleksinin çok nadir olduğunu düşünmekte.